حجة الاسلام و المسلمین پناهیان در روز دوم عزاداری آخر ماه صفر ضمن اشاره به نقش مؤثر مادر در تربیت فرزندان به این نکته اشاره نمودند که :
دین یعنی دوراندیشی، عقل یعنی دور اندیشی و تدارک دیدن مقدمات، عقل یعنی دیدن زمینه هایی که در دراز مدت موجب گرفتاری در در وجود انسان می شود. به طور مثال کسی که دچار بیماری عصبی است ، جدای علل فیزیو لوژی (جسمی یا تغذیه ای) غالباً ریشه در مسائل روحی است . کسی که نتیجه را می خواهد بدون تدبیر و مقدمه چینی قبلی ، بخاطر بدست نیاوردن نتیجه عصبانی می شود.....اگر والدین ، خصوصاً مادر اهل مبارزه با هوای نفس نباشد نمی تواند امید به داشتن فرزند خوب داشته باشد....
 

برای دانلود کردن اینجا کلیک کنید.

 درمان عملی : در درمان عملی بیماری تکبّر باید همّت کرد و خانه دل را برای بزرگترین فضیلت اخلاقی یعنی تواضع و فروتنی در نقطه مقابل کبر و تکبّر آماده کرد. تواضع مراتبی دارد که جامع همه آنها این است که در برابر حق و حقیقت خاضع گردیم . مراتب تواضع⁽¹⁾ عبارت است از:

1. تواضع در برابر خداوند : در برابر تکبّر در برابر خداوند و ترک عبادات و فرائض باید با همه اعضای وجود و به طور دائم در راه خدا کسب و تجارت نمود . با توجه به سرمایه های انسانی که خداوند به انسان ارزانی داشته ، چشم و گوش و زبان و دست و پا . به قول شهید مطهری در تفسیر سوره صف با هر نگاه ،با هر سخن و ... یک کسب کند . با هر قدمی که بر می دارد یک کسب کند و بداند در عالم ، انسان در برابر اصل تأثیر متقابل قرار دارد. عالم بر روی ما اثر می گذارد و ما هم بر روی آن اثر می گذاریم . نتیجه این تأثیر گذاری تأمین سعادت دنیا و آخرت باشد.⁽²⁾
2. تواضع در برابر پیامبران الهی : " ربّنا آمَنّا بِما أنزَلتَ وَ اتّبَعنا الرَّسول فَا کتُبنا مَعَ الشّاهِدین" (آل عمران - 53) پروردگارا ما به آنچه که تو فرستادی ، ایمان آوردیم و از فرستاده تو پیروی نمودیم، ما را از گواهان بر حقیقت قرار بده . این تواضع یعنی اعتراف به رسالت رسولان الهی
3. تواضع در برابر قانون الهی : قانونی که از جانب خداوند برای سعادت جامعه فرستاده شده است در مقابل کسانی که منطق آنان این است که : " نُؤمِنُ بِبَعضٍ و یُریدونَ أن یَتَّخِذُوا بَینَ ذَلِکَ سبیلاً" ( نساء – 150) برخی از قوانین آسمانی را می پذیریم و برخی دیگر را انکار می کنیم آنان می خواهند در پیروی از قوانین خدا راه سومی را انتخاب کنند. پذیرش قوانینی که منافع مادّی انسان را تضمین می کند و عدم پذیرش قوانینی که ضرر مادی دارد. انسانهایی که فاقد روحیه تسلیم در برابر خداوند هستند این چنینند.
4. تواضع در برابر قوانین آفرینش: قوانین ثابت و خلل ناپذیر جهان خلقت ، سنّت های الهی ابتلائات و امتحانات و ..... که معصوم ^(ع) فرمود: " لا تَعادُوا الایام فَتعادیکُم" با روزگار ستیزه مکنید زیرا با شما نبرد و ستیزگی می کند و بالاخره :
5. تواضع در برابر بندگان خداوند: که شاخه ای از تواضع مطلق است که عقل و دین ما را بدان دعوت می کند. ⁽³⁾ کلام الهی در مواردی به طور روشن به این امر تصریح دارد و می فرماید: " محمدٌ رسُو لُ الله و الّذینَ مَعَهُ أشدّاءُ عَلَی الکُفّارِ رُحَماءُ بَینَهُم " (فتح – 29) پیامبر^(ص) فرستاده خداست و کسانی که با او هستند در برابر کفّار سر سخت و شدید و در میان خود مهربانند و نیز فرماید: "یا أیُّها الّذینَ آمَنوا مَن یَرتَدُّ منکم عَن دینِهِ فَسَوفَ یَأتِی اللهُ بِقَومٍ یُحِبُّهُم و یُحِبّونَهُ أذِلَّةً عَلَی المُؤمِنین أعِزَّةً عَلی الکافِرینَ...." (مائده – 54) ای کسانی که ایمان آورده اید ! هر کس از شما از آیین خود بازگردد به خدا زیانی نرساند. خداوند جمعیتی را می آورد که آنها را دوست دارد و آنان نیز او را دوست دارند . در برابر مؤمنان متواضع و در برابر کافران سرسخت و نیرومندند. آنها در راه خدا جهاد می کنند و از سرزنش هیچ ملامتگری هراسی ندارند. این، فضل خداست که به هر کس بخواهد و شایسته ببیند می دهد و فضل خداوند وسیع و خداوند داناست.

در روایت است هنگامیکه از پیامبر ^(ص) درباره این آیه سؤال کردند؛ دست خود را بر شانه سلمان زده فرمودند : منظور این و یاران و هموطنان او هستند. ⁽⁴⁾

پس با افراد متواضع با کمال فروتنی برخورد می کنیم اما در مقابل گردنکشان و متکبران تکبر می ورزیم و از این طریق دماغ غرور و خودخواهی آنان را به خاک می مالیم!

جایگاه تواضع و فروتنی در سیره

پیامبر ^(ص) فرمودند : " إذا رأیتُم المتکبّرین فتَکبّروا عَلیهم فَإنَّ ذلکَ مَذِلّةٌ و صَغارٌ " هرگاه گروه مغرور و خودخواه را به حالت تکبّر دیدید بر آنان اعتماد مکنید زیرا بی اعتنایی شما مایه مذلّت و کوچکی آنان است ⁽⁵⁾ خاصّه در برابر شیطان بزرگ و ایادی استعمار و استثمار و ...!!! اصل مقابله با مستکبران به معنای درگیری ذاتی و همیشگی اسلام با هر گونه تکبّر و برتری جویی است که در سیره رسول خدا ^(ص) و ائمه هدی درخشش خاصّی دارد آنان هرگز در نبرد با مستکبران تردید نکردند . در سیره رسول خدا ^(ص) آمده که حضرت در این زمینه به اباذر فرمودند: « ای ابوذر! بیشتر کسانی که در آتش جهنم می روند مستکبرانند. فردی عرض کرد: ای رسول خدا ! آیا کسی را از کبر نجات هست؟ فرمود: آری! هر که لباس درشت بپوشد و الاغ سوار شود و بُز بدوشد و با مسکینان بنشیند . و در کلام دیگر به ابوذر وصیت نمودند که : ای اباذر! آن که به بازار رود و مایحتاج خود را خرید کند و خود آن را حمل کند، از کبر دور گردد. حضرت خود نمونه اعلای برائت از خوی استکبار و تکبّر بود و می فرمود:

"من بنده ای هستم که بر زمین غذا می خورم و لباس درشت می پوشم و شتر را می بندم و چون بنده مملوکی مرا دعوت کند، اجابتش می کنم . پس هر که سنت و روش مرا ترک کند از من نیست. سیره رسول خدا ^(ص) جامع جمیع نشانه های آزمایش تواضع و فروتنی و برائت از همه افعال و حرکات کبر آمیز بود و سزاوار است که همه مؤمنان به او اقتدا کنند. ابوسعید خُدَری روایت کرده است :

آن حضرت خود ، شتر خود را علف می داد و او را می بست - خانه را میروفت - گوسفند را می دوشید - نعلین خود را پینه می کرد - جامه خود را وصله می زد - با خدمتکار خویش غذا می خورد - چون خادم از دستاس کردن خسته می شد او را یاری می کرد - از بازار چیزی می خرید و به دست یا به گوشه جامه خویش می گرفت و به خانه می آورد - با توانگر و فقیر و خُرد و بزرگ دست فرا می داد - به هر کس از نمازگزاران که می رسید (کوچک و بزرگ و سیاه و سفید و آزاد و بنده ) ابتدا سلام می کرد - جامه خانه و بیرون او یکی بود - هر ژولیده و غبار آلوده ای که او را دعوت می کرد، از اجابت آن شرمگین نبود - آنچه را که به آن دعوت می کردند حقیر نمی شمرد اگر چه به جز خرمای پوسیده چیزی نبود - صبح از برای شام چیزی نگاه نمی داشت و شام از برای صبح چیزی ذخیره نمی گذاشت - کم خرج ، خوش خلق و نرمخو ،کریم الطبع و نیکو معاشرت و گشاده رو و متبسّم بود- بی خنده و اندوهناک بود بی ترشرویی - در امر دین محکم و استوار بود بی درشتی - متواضع و فروتن بود بی مذلّت و خواری - بخشنده بود بی اسراف - به همه خویشان مهربان و با همه مسلمانان و اهل ذمّه نزدیک بود- دل او رقیق و نازک بود- پیوسته سر به پیش افکنده - هرگز چندان نمی خورد که سیر شود و هیچگاه دست طمع به چیزی دراز نمی کرد⁽⁶⁾

اما در سیره امام حسین ^(ع) هم آمده که حضرت در عین اینکه راه رفتن ایشان با صلابت و هیبت و سطوت بود. وقتی با امام حسن ^(ع) پیاده به کعبه می رفتند همه بزرگان و شخصیت های اسلامی به احترامشان از مرکب پیاده شده همراه آنان راه می پیمودند.⁽⁷⁾ ولی حضرت^(ع) متواضع و فروتن و خاشع بود. با فقرا مجالست و معاشرت داشته آنها را بر اسب خود سوار می نمود.

یک روز امام حسین^(ع) بر عده ای فقیر و مسکین که سفره خود را پهن کرده بودند گذر کرد. آنها گفتند: ای پسر رسول خدا ^(ص)! بفرمایید کنار سفره ما فقیران ! امام^(ع) فوراً دعوت آنها را اجابت کرد و نشست و با آنها هم غذا شد و فرمود : " إنّ الله لا یُحِبُّ المستکبرین" سپس فرمود: من دعوت شما را پذیرفتم ، پس شما نیز دعوت مرا بپذیرید گفتند: با کمال میل ای فرزند رسول خدا ^(ص)، با امام ^(ع) به منزل آن حضرت آمدند. امام به اهل خانه فرمود : هر چه در خانه هست برای پذیرایی مهمانان بیاورید. امام^(ع) با مساکین و مستمندان می نشست و می فرمود : خداوند اهل کبر و مستکبرین را دوست نمی دارد. یک روز بر چند کودک گذر کرد که مشغول خوردن یک قطعه نان بودند . بچه ها از امام^(ع) خواستند که با آنها هم غذا شود . امام^(ع) در کمال لطف و مهربانی دعوت اطفال را پذیرفت و با آنها هم غذا شد. آن گاه بچه ها را با خود به خانه برد و آنها را از غذا سیر کرد و بر آنها لباس پوشانید و سپس فرمود: این کودکان از من سخاوتمندترند. زیرا که آنها هر چه داشتند بذل کردند ولی من بخشی از مال خویش را بذل نمودم.⁽⁸⁾

---

1. سیمای انسان کامل در قرآن – جعفر سبحانی
2. آشنایی با قرآن – تفسیر سوره های صف ، ...- مرتضی مطهری
3. سیمای انسان کامل در قرآن – جعفر سبحانی
4. تفسیر نمونه – ناصر مکارم شیرازی – ج 4
5. سیمای انسان کامل در قرآن – جعفر سبحانی
6. سیره نبوی ( منطق عملی) – ج 2- سیره اجتماعی – مصطفی دلشاد تهرانی
7. زندگینامه چهارده معصوم – سید محسن خرازی
8. سیره عملی اهل بیت ( حضرت امام حسین(ع) )- سید کاظم ارفع

9. سیمای انسان کامل در قرآن – جعفر سبحانی
10. تفسیر سوره نور – محسن قرائتی - ج 6

درمان و علاج بیماری تکبّر: درمان بیماری تکبّر می تواند هم علمی باشد و هم عملی و درمان علمی هم درمانی اجمالی است و هم تفصیلی

درمان علمی اجمالی: تفکّر درباره خود و ابتدا و انتهای زندگی را در نظر گرفتن! چنانکه در کلام امام علی ^(ع) در قبل بدان اشاره شد. و نیز باید به عظمت و قدرت نامتناهی حضرت حق نظری افکنده و به عجز خود در همه زمینه ها اندیشید و نتیجه آنکه بزرگی تنها از آن خدای بزرگ است نه برای انسان با وجود این همه ضعف و ناتوانی او !! و شاید یکی از فلسفه های مهمّ توسّل به اولیاء دین و معصومین ^(ع) رفع حالت عُجب و تکبّر است زیرا توسل جهت رفع گرفتاریهای دنیوی و اخروی نشانه برتر بودن این بزرگواران و محترم بودن آنان نزد حضرت حق است.

درمان علمی تفصیلی : در این نحوه درمان به دنبال علل و عوامل تکبّر می رویم و راه درمان هر علّتی را بیان می کنیم:

1. اگر حالت تکبّر به خاطر علم زیاد اوست انسان باید بداند که اولاً امکان دارد انسان با ابتلاء به یک بیماری همه علوم و معلومات خود را از دست بدهد و ثانیاً علمی که در آن عمل نباشد و همراه با تهذیب و تزکیه نفس ، برای صاحبش وبال است نه کمال. چنانکه خداوند در باب علمای بدون عمل در میان یهود می فرماید:" مَثَلُ اّلذینَ حُمِّلُوا التورات ثُمَّ لَم یَحمِلُوها کَمَثَلِ الحِمارِ یَحمِلُ أسفاراً" (جمعه- 5) و ثالثاً علم انسان در جنب علم شیطان بسیار اندک است چه رسد به علم الهی زیرا شیطان حتّی از خواطر انسانها خبر دارد!!
2. اگر حالت تکبّر انسان به خاطر کثرت عبادت است در مقابل معصیت دیگران ، در اینجا انسان باید بداند به تعبیر علی^(ع) شیطان 6000 سال عبادت نمود ولی به خاطر یک تکبّر و غرور و خودخواهی همه را یکجا نابود کرده و مورد لعن خداوند قرار گرفت پس انسان با وجود کثرت عبادت باید بداند هدف تیر شیطان و نفس امّاره است و به کمک حضرت حق سخت محتاج !

3 و 4. اگر حالت تکبّر انسان به خاطرداشتن مال زیاد و یا قدرت و سلطه ای که بر دیگران دارد باشد، باید بداند که خداوند افراد و اقوامی که به مراتب قدرت و ثروتشان خیلی بیشتر بوده را هلاک کرده مثل قوم عاد و ثمود و .... و یا قارون که ثروتمندترین در میان بنی اسرائیل بود که جریان او به طور مشروح در سوره قصص بیان می گردد:

"او از قوم موسی^(ع) بود امّا بر آنان ستم کرد . ما آنقدر گنج به او داده بودیم که حمل کلیدهای آن برای یک گروه زورمند مشکل بود!"به خاطر آورید" هنگامی را که قومش به او گفتند : " لا تَفرَح إنَّ اللهَ لا یُحِبُّ الفَرِحینَ" این همه شادی مغرورانه مکن که خداوند شادی کنندگان مغرور را دوست نمی دارد و در آنچه خداوند به تو داده سرای آخرت را بطلب و بهره ات را از دنیا فراموش مکن و همان گونه که خداوند به تو نیکی کرده نیکی کن و هرگز بر زمین در جستجوی فساد مباش که خداوند مفسدان را دوست ندارد!! او گفت : " انّما اُوتیتُه علی علمٍ عندی" این ثروت را به وسیله دانشی که نزد من است به دست آورده ام. آیا او نمی دانست که خداوند اقوامی را پیش از او هلاک کرد که نیرومند تر و ثروتمند تر از او بودند؟! و هنگامی که عذاب الهی فرا رسد مجرمان از گناهانشان سؤال نمی شوند!

"روزی قارون " با تمام زینت خود در برابر قومش ظاهر شد، آنها که خواهان زندگی دنیا بودند گفتند : ای کاش همانند آنچه به قارون داده شده است ما نیز داشتیم ! به راستی که او بهره عظیمی دارد! اما کسانی که علم و دانش به آنها داده شده بود گفتند : وای بر شما! ثواب الهی برای کسانی که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام می دهند بهتر است اما جز صابران آن را دریافت نمی کنند. سپس ما ، او و خانه اش را در زمین فرو بردیم و گروهی نداشت که او را در برابر عذاب الهی یاری کنند و خود نیز نمی توانست خویشتن را یاری دهد.

و آنها که دیروز آرزو می کردند به جای او باشند « هنگامی که این صحنه را دیدند» گفتند: وای بر ما! گویی خدا روزی را بر هر کس از بندگانش بخواهد گسترش می دهد یا تنگ می گیرد . اگر خدا بر ما منّت ننهاده بود ما را نیز به قعر زمین فرو می برد. ای وای! گویی کافران هرگز رستگار نمی شوند (قصص 76 الی 82) "

5. اگر حالت تکبّر انسان به خاطر جمال و زیبایی او باشد، باید بداند که در بینش الهی آنچه که مهم است سیرت است نه صورت و ضمناً روزی فرا می رسد که این صورت زیبا با کرم ها همراه بوده و خوراک مار و مورخواهد شد و به خاکستری تبدیل شده و از بین خواهد رفت!!
6. حسب و نسب و تکیه بر آنها اگر حالت تکبر را ایجاد نموده ، باید بداند که روزی فرا می رسد که همه حسبها و نَسَبها قطع می گردد . لذا امام سجاد^(ع) در پاسخ به کسی که ارتباط حضرت با پیامبر ^(ص) را مانع گریه حضرت برای عاقبت خود و ترس از خدا می دانست، می فرماید: "مگر قرآن نخوانده ای؟ آیه شریفه " فَإذا نُفِخَ فِی الصورِ فَلا أنسابَ بَینَهُم یَومَئِذٍ وَ لا یَتَسائَلونَ" (مؤمنون- 101) هیچ یک از پیوندهای خویشاوندی میان آنها در آن روز نخواهد بود و از یکدیگر تقاضای کمک نمی کنند. زیرا کاری از کسی ساخته نیست !! و یا آنکه پیامبر^(ص) به خویشاوندان خود از فرزندان عبد المطلب فرمود: با اعمالتان به سوی من بیایید و نه با حسب و نسبتان!
7. اگر حالت تکبّر انسان به خاطر زن و فرزند و پدر و مادر و اقوام و عشیره اش باشد باید بداند که روزی فرا می رسد که همه آنان از او گریخته و در هنگام گرفتاری برای او نفعی نخواهند داشت! چنانکه خداوند می فرماید: "یَومَ یَفِرُّ المَرءُ من أخیه و أمِّهِ و أبیهِ و صاحِبَتِهِ و بَنیه، لِکُلِّ امرِءٍ منهُم یومَئذٍ شأنٌ یُغنیهِ (عبس 34 الی 37) و نیز فرمود: " لَن تُغنی أموالُهُم و لا أولادُهُم مِنَ اللهِ شیئاً (مجادله – 17) هرگز اموال و اولادشان آنها را از عذاب الهی حفظ نمی کند و باز فرمود: "جمعیت شما هر چه زیاد باشد شما را از یاری خداوند بی نیاز نمی کند" (انفال-19) ⁽¹⁾
   

   ---

   1.درسهایی از اخلاق اسلامی – حبیب الله طاهری

درسالروز رحلت پیامبر عظیم الشأن اسلام و شهادت امام حسن مجتبی(ع) حجة الاسلام والمسلمین سرلک ضمن بیانات خود اشاره به مراسم تدفین پنج تن آل عبا نمودند:
" پس از وفات حضرت رسول (ص) ایشان را در همان حجره خودشان به خاک سپردند و وقایع خلافت در حال رخ دادن بودند. حضرت زهرا (س) را شبانه و مخفیانه به خاک سپردند، امیر المؤمنین (ع) را نیز شبانه و مخفیانه به خاک سپردندو تا زمان امام صادق(ع) مزارشان مخفی بود. امام حسین (ع) نیز که به آن صورت به خاک سپرده شد. تنها امام حسن در روز و بر روی دست شیعیان تشییع شد.......
 

برای دانلود کردن اینجا کلیک کنید.

پیامد، عواقب و نتایج تکبر: پس از شناخت هر بیماری و آثار و علائم آن گام بعدی در پیشگیری یا درمان بیماری ، آگاهی نسبت به پیامدها و عواقب بیماریاز دیدگاه روایات - هم در دنیا و هم در آخرت- است.

پیامد و عواقب دردنیا: هیچ کس گردنکشی و تکبّر نمی کند مگر به خاطر حقارتی که در درون خویش می یابد. کسی که تکبّر بورزد خداوند او را خوار می کند. کسی که خودش را برتر از دیگران بداند از مستکبران است و کسی که استکبار ورزد خدایش او را خوار گرداند. کسی که در جامه ی ویژه خداوند "عزّت و مقام" با خداوند منازعه کند خداوند جز پستی بر او نمی افزاید. هیچ بنده ای نیست مگر اینکه فرشته ای با اوست، پس هنگامی که تکبّر کند به او می گوید : فروتنی کن که خداوند خوارت کرد!. آفتِ بزرگی، فخر فروشی و عُجب است. شیطان را دارویی است که در بینی انسان می ریزد و آن فخر است!

مردی به امام باقر^(ع) گفت : من در حَسَب و نَسَب بزرگ قبیله خویشم . امام فرمود : خداوند کسی را که مردم حقیرش می شمردند به خاطر ایمان مرتبه ای بلند داد و کسی که بزرگش می شمردند به خاطر کفر خوار کرد. پس هیچ کس را بر دیگری برتری نیست مگر به تقوا!

و چنانکه در سخن پیامبر^(ص) مشاهده کردیم کسی را که در هنگام راه رفتن ، کرشمه و ناز کند و با احساس رضایت از خویش به اطراف بنگرد و دو طرفش را با شانه ها تکان بدهد از نظر شرع اسلام مجنون است. و علی ^(ع) هم فرمود : شگفتا از انسان متکبّر و مغرور! از نطفه ای آفریده شده سپس مرده ای خواهد بود و در بین این دو حال ظرفی است برای نجاسات که نمی داند با آنها چه کند!

و دیگر اینکه انسانی که خود را برتر از دیگران می داند قهراً از تحصیل علم و دانش بازمانده در جهل مرکّب می ماند هم چون خسرو پرویز ها و بو لهب ها و ... و سخن پایانی آنکه ، بیشترین دشمنی از آن متکبّر است⁽¹⁾

پیامد و عواقب در آخرت : اهل کبر و غرور در قیامت به صورت مورچه در صحرای قیامت ظاهر می شوند که زیر دست و پای مردم قرار می گیرند تا آنگاه که خداوند از حساب فارغ شود.

مردی نزد پیامبر^(ص) آمد و گفت : من فلانی فرزند فلانی ...هستم تا این که نُه پشت از پدران خود را شمرد . پیامبر^(ص) فرمود:"و تو دهمین آنان در دوزخی"!

در جهنم درّه ای است برای متکبّران که به آن سَقَر گفته می شود – کسی که تکبّر در وجودش باشد خداوند او را به صورت وارد دوزخ می کند-

پیامبر^(ص) فرمودند: "در قیامت دورترین شما از من مستکبرانند."

مردی به منظور تحقیر سلمان به او گفت: کیستی؟ فرمود: اوّل من و تو نطفه ای نجس بود . عاقبت من و تو نیز ، مُرده ای بدبو است . امّا زمانی که رستاخیز برپا شود و میزان اعمال به میان آید، آنکه میزانش سنگین باشد بزرگ و آنکه میزانش سبک باشد پَست خواهد بود. و بالاخره پیامبر^(ص) فرمودند: "آن که در قلبش به اندازه خردلی کبر و غرور باشد وارد بهشت نمی شود . بنگرد او چگونه خود را بزرگ می شمارد و بر دیگری کبر می ورزد. ⁽²⁾

حرمت و مذمّت تکبّر: روایاتی که بیانگر پیامد و عواقب این بیماری در دنیا و آخرت بود به خوبی حرمت و مذمّت آن را نشان داد لذا تنها ذکر یک روایت در این زمینه کافی است؛

امام حسن^(ع) می فرماید: " هَلاکُ النّاسِ فی ثَلاثٍ : الکِبرُ والحِرصُ و الحَسَد" هلاکت مردم در سه چیز است : تکبّر و حرص و حسد. امّا تکبّر مایه هلاکت دین اوست . چنانکه شیطان به همین وسیله مطرود و ملعون درگاه حضرت حق قرار گرفت. و امّا حرص، دشمن انسان است لذا به وسیله آن آدم ابو البشر از بهشت اخراج شد و امّا حسد ، پرچمدار زشتی ها و بدیهاست و از همین حسادت بود که قابیل برادرش هابیل را به شهادت رساند.⁽³⁾

علل و عوامل تکبّر: گام بعدی در پیشگیری و درمان بیماری یافتن علل و عوامل – ریشه - بیماری هاست. این علل و عوامل در بیماری تکبّر عبارتند از :

1. علم بدون تهذیب نفس
2. عبادت خود را در برابر معصیت دیگران دیدن
3. حسب و نسب – اینکه آباء و اجداد فرد از نظر قدرت ، ثروت ، حکومت، علم، سیادت، و امثال اینها برتر بوده و در عمر خود معروف بوده اند و دیگران محروم از آن!
4. قوّت و شجاعت
5. جمال و زیبایی
6. مال و ثروت
7. سلطنت و حکومت
8. فامیل و عشیره و مریدان و طرفداران بسیار(4)

ادامه دارد....

---

1. درسهای اخلاق – علی مشکینی (مترجم علیرضا فیض)، درسهایی از اخلاق اسلامی – حبیب الله طاهری
2. درسهای اخلاق – علی مشکینی (مترجم علیرضا فیض)، درسهایی از اخلاق اسلامی – حبیب الله طاهری، سیمای انسان کامل در قرآن – جعفر سبحانی
3. درسهایی از اخلاق اسلامی – حبیب الله طاهری
4. همان

بیماری تکبّر : هر بیماری را ابتدا باید تعریف نمود و یا شناختی نسبت به آن ارائه کرد : تکبّر از صفات زشت و از سجایای باطنی انسان است که از گناهان کبیره بوده و دامنگیر خواص انسانها و مانع کمال می باشد. تکبّر آن است که انسان خود را بزرگتر و برتر از دیگران بداند ، ریشه و اساس این صفت ، عُجب است. عُجب یعنی اینکه انسان تنها حالت خودخواهی و بزرگ منشی داشته و پای غیر در میان نباشد و اگر این حالت بزرگی در رابطه با غیر باشد تکبّر است. اگر انسان خود را برتر و بزرگتر از دیگران بداند ولی تنها در نفس خود چنین بپندارد و در مقام عمل آن را ابراز نکند اصطلاحاً آن را کبر گویند و اگر آن صفت را در مقام عمل ابراز و اظهار نماید تکبّر خوانده می شود. بنابراین کبر صفت نفسانی است و تکبّر عمل خارجی.⁽¹⁾

نخستین لغزش انسان کبر است که به دنبالش لغزشهای بزرگتر می آید و سرانجامِ کبر، الحاد و انکار حق و مقدسات الهی است . شخصی از امام صادق^(ع) پرسید: نخستین مرحله انکار حق و الحاد چیست؟ حضرت فرمود: «إنّ الکِبرَ أدناهُ: کبر و غرور نخستین پایه الحاد و انکار مقدسات است» از این رو تعجب نخواهد کرد که چرا قرآن بهشت جاودان را از آن کسانی می داند که کبر نورزند و فساد ننمایند!

" تِلکَ الدّارُ الآخِرَةُ نَجعَلُها لِلَذینَ لا یُریدون عُلُوّاً فِی الأرضِ و لا فَساداً" (قصص-83) ⁽²⁾

اقسام تکبّر : برای شناسایی کاملتر این بیماری باید با جلوه های گوناگون آن آشنا شویم:

1. تکبّر دربرابر خداوند متعال = اینکه در برابر خداوند سر تعظیم فرود نیاورده و از عبادت و پرستش او تکبّر ورزند. چنانکه فرماید: " إنّ الذینَ یَستَکبِرونَ عَن عِبادَتی سَیَدخُلُونَ جهنَّمَ داخِرین" (غافر-60) آنان که از عبادت من تکبّر می ورزند، به زودی با ذلّت وارد دوزخ می شوند⁽³⁾ و البته یکی از مصادیق روشن این نوع از تکبّر شیطان است ، لغزش او و طردش از درگاه الهی به علت این نوع تکبّر بود . به دنبال امر الهی مبنی بر سجده به آدم اعتراض نمود که " أنا خیرٌ مِنهُ خَلَقتَنی مِن نارٍ و خَلَقتَهُ من طینٍ" (اعراف – 12) و خداوند هم فرمود: " فُاخرُج مِنها فَإنَّکَ رَجیمٌ و إنَّ عَلَیکَ لَعنَتی إلی یَومِ الدّینِ" (ص 77-78). علی ^(ع) در خطبه قاصعه می فرماید: او پیشوای متعصّبان و فرد دیرینه کبر ورزان است. او نخستین فردی است که لباس عصبیّت را پایه گذاری کرد و با کبریایی خداوند که به حضرتش اختصاص دارد به نزاع برخاست و لباس عزّت و سربلندی « که لباس او نبود» را بر تن نمود و لباس تسلیم و بندگی در برابر خداوند را دور افکند. امّا جلوه دیگر تکبّر در برابر خداوند ادّعای ربوبیّت کردن و مردم را به عبودیّت و بندگی خویش فرا خواندنست همانند نمرود و فرعون و ... که امام باقر(^ع) در این باره فرموده : " العزُّ رِداءُ الله و الکِبرُ آزارُهُ فَمَن تَناوَلَ شَیئاً مِنهُ أکَبَّهُ الله فی جهنَّمَ" ( کافی ، ج2، ص309) عزّت رداء خداوند است و بزرگ منشی آزار اوست - عزّت و بزرگی تنها برای او رواست- و هر کس مقداری از آنها را بگیرد خداوند او را در آتش سرنگون خواهد کرد.
2. تکبّر در برابر انبیاء = گروهی از بندگان خدا به او معتقدند لکن در مقابل فرستادگان او خاضع نبوده و خود را برتر می دانستند و می گفتند چگونه به شما ایمان آوریم در حالی که شما همانند ما بشرید!! و یا دارای مال و ثروت نبوده و از تهی دستانید!! چنانکه فراعنه نسبت به موسی و هارون می گفتند : " أ نُؤمِنُ لِبَشَرَینِ مِثلنا وَ قَومُهُما لَنا عابِدونَ" (مؤمنون-47) آیا ما به دو بشری مثل خودمان ایمان بیاوریم در صورتی که طائفه آنان مردمِ ما را اطاعت می کردند؟ پس خود را از انبیاء برتر دانستن و انکار رسالت و عدم پذیرش کتابشان
3. تکبّر در برابر بندگان خدا = اینکه دیگران را حقیر و پست شمرده و خود را بزرگ و برتر از آنان به حساب آورد در حالیکه کبریایی و عظمت در خور شأن کسی است که از همه نقائص و بیچارگیها مبرّا و منزّه باشد نه کسی که سر تا سر وجود او فقر و بیچارگی است و به تعبیر علی ^(ع) : اولش نطفه و آخرش مردار و در وسط هم حامل کثافات است!! و تجلّی چنین تکبّری در وجود قارون است که درباره او در جای خود سخن خواهیم گفت⁽⁴⁾

علائم و نشانه های تکبّر

پس از شناخت بیماری تکبّر ، آشنایی با علائم ظاهری این بیماری هم لازم و ضروری است :

از علائم کبر این است که انسان خود را بهتر از دیگران دانسته و حاضر نباشد سخن حق را بپذیرد. چنانکه امام صادق^(ع) فرمود : "تکبّر آن است که مردم را خوار و حق را سبک شمری" «بر حق طعنه زدن» و نیز از کسانی که به حکم عقل و شرع مقامی بالاتر از او دارند اطاعت نمی کند - از کسب علم و قبول حق از دیگران خود داری می نماید - اگر او را موعظه کنند روی می گرداند – با آنان درشتی می کند- به دیگران مانند حیواناتی جاهل و حقیر می نگرد – با هم ردیف های خود به نیکی رفتار نمی نماید - هم نشینی و هم سفره شدن با آنان را کسر شأن خود می داند- از دیگران انتظار فروتنی و تسلیم دارد- اگر سخن او را نپذیرند خشمگین می شود!

گاه علائم و آثار تکبّر در بعضی از رفتار ظاهری او آشکار می گردد: مثلاً در نحوه سخن گفتن و صدای او، در نشستن (چهار زانو یا تکیه داده نشستن)، در چهره وی (مثل روی گرداندن از مردم با بی اعتنایی و فرو افکندن سر)، با خشم به آنان نگریستن، در راه رفتن در فرصتهای مناسب خود را مقدّم داشتن و گاهی هم دوست دارد که وقتی حرکت می کند عدّه ای از پشت سر او به راه بیفتند و یا دیگران در مقابل او همانند عبد ذلیلی بایستند.⁽⁵⁾

رسول اکرم ^(ص) روزی از کوچه ای گذر می کردند ، جمعی از مردم را در یک نقطه مجتمع دیدند از علّت آن سؤال کردند، عرض شد: دیوانه ای است که اعمال جنون آمیز و خنده آورش مردم را متوجه خود ساخته . پیامبر^(ص) آنها را به سوی خود فرا خوانده فرمود: می خواهید دیوانه واقعی را به شما معرفی کنم؟ همه خاموش بودند و با تمام وجودشان گوش می دادند . پس حضرت فرمود: " کسی که با تکبّر و غرور راه می رود و پیوسته به دو طرف خود نگاه می کند . پهلوهای خود را با شانه خود حرکت می دهد « غیر خود را نمی بیند و اندیشه اش از خود فراتر نمی رود » کسی که مردم به خیر او امید ندارند و از شرّ او در امان نیستند ، دیوانه واقعی است امّا این را که می بینید تنها یک بیمار است." ⁽⁶⁾

اینها علائم تکبّر است که بیان شد ولی انسان بهتر از همه خود را می شناسد که آیا صفت زشت کبر در او وجود دارد یا نه ؟ " بَل الانسانُ عَلی نَفسِهِ بصیرة و لَو ألقَی مَعاذیرَة" (قیامت – 14) بلکه انسان خودش از وضع خود آگاه است هرچند در ظاهر برای خود عذرهایی بتراشد. ⁽⁷⁾

ادامه دارد....

---

1. درسهایی از اخلاق اسلامی – حبیب الله طاهری
2. سیمای انسان کامل در قرآن – جعفر سبحانی
3. درسهایی از اخلاق اسلامی – حبیب الله طاهری
4. درسهایی از اخلاق اسلامی – حبیب الله طاهری
5. همان ، درسهای اخلاق – علی مشکینی (مترجم علیرضا فیض)
6. تفسیر نمونه – ناصر مکارم شیرازی – ج 15
7. درسهایی از اخلاق اسلامی – حبیب الله طاهری

در تعریف تفکر انتقادی گفتیم :اطلاعات مختلف و آگاهیهایی را که به ما می رسد طبق آیه " بشِّر عباد الذین یستمعون القول و یتّبِعون أحسَنَه" ارزیابی می کنیم و بهترینش را بر می گزینیم . هر حرفی را نه خیلی زود می پذیریم و نه زود رد می کنیم بلکه بررسی می کنیم تا صحت یا بطلان آن مشخص شود به طور مثال به آیه 59 سوره نمل دقت کنید ؛ خدای تعالی می فرماید : آیا خدا بهتر است یا آنچه را مشرکان شریک او قرار می دهند(بتها)؟ و در ایات بعد نیز به همین آیه عطف کرده و می فرماید : آیا بتها بهترند یا کسی که آسمانها و زمین را آفرید ؟ آیا بتها بهترند یا کسی که زمین را محل آرامش قرار داد؟ آیا بتها بهترن یا کسیکه دعای مضطرّ را اجابت می کند؟... با استناد به این مطلب آیا وقتی برای گشایش امور و شفای بیمار و ... آین آیه تلاوت می شود صحیح است یا باید اینگونه دعا کنیم : " یا من یجیب المضطرّ أذا دعاه فیکشف السوء"؟؟؟؟!!!
 

برای دانلود کردن اینجا کلیک کنید.

اما دلایل مذکور عبارتند از :

1. کلمه رحمن اسم ذات و مرادف "الله" است زیرا در قرآن هم در مقام اظهار غضب به کار رفته مانند: " إنّی أخافُ أن یَمَسَّکَ عَذابٌ مِنَ الرَّحمن" ( مریم – 45 ) و هم در قدرت استعمال شده است مانند: " و خَشَعَتِ الأصواتُ لِلرّحمن" (طه – 108)
2. رحمن اسم خاصّ خداوند است و غیر او به آن نامیده نمی شود.
3. دلیل ادبی مرادف بودن " رحمن" با اسم "الله" این است که اگر ما در آیاتی که رحمن به کار رفته به جای آن کلمه " الله " را بگذاریم مفهوم آیه تغییر نمی کند مانند: " عباد الرحمن= عباد الله" امّا اگر به جای " رحیم" اسم " الله" گذاشته شود ، مفهوم جمله از بین می رود مانند: " غفورٌ رحیمٌ =غفورٌ الله"
4. رحمان در قرآن به عنوان اسمی معادل " الله" به کار رفته است " قُل ادعُو اللهَ أوِ ادعُوا الرّحمنَ أیّاً ما تَدعوُا فَلَهُ الأسماءُ الحُسنَی" (اسراء – 109) یعنی « بگو "الله" را بخوانید یا "رحمن" را هر کدام را بخوانید تفاوتی نمی کند برای اوست بهترین اسم ها » بنابراین جمیع اسم های حسنی و صفات عالیه ی الهی در حیطه این دو اسم "الله و رحمن" واقع شده است ⁽¹⁾ و نتیجه آنکه در کنار "عباد" باید " الرحمن" باشد که جامع اسماء حسنی الهی است و امّا ادامه آیه و بیان اولین خصیصه بندگان خدا :

یکی از مصادیق فیض الهی بر بندگان تکامل روحی و اخلاقی است . رمز تکامل انسان در این است که در پرتو عقل و خرد « به عنوان یکی از چراغهای راهنمای او پس از چراغ فطرت» خویشتن را از هوی و خواسته های نابخردانه بازداشته و از روی حریّت و آزادی غرائز خویشتن را کنترل نماید^.(2) از طریق تمام اعضای بدن چشم، گوش و زبان و دست و پا و .... که همه امانتهای الهی اند و ما هم امانتدار؛ و امانتداری حقیقیِ وجود یعنی استفاده هر کدام از این نعم الهی در جای خود، و حقّ نفس بر ما طبق دیدگاه امام سجاد ^(ع) در رساله حقوقیه آن است که ، همه وجود را به اطاعت الهی واداریم. و بدانیم ایمان و اعتقاد به دست آمده از چراغ وحی ، حجّت و راهنمای بیرونی انسان در عمل و رفتار او مؤثّر است ، و از نظر اجتماعی نیز رفتار هر کس نشانه شخصیت اوست و نیز اسلام دین جامعی است با برنامه کامل برای تمام لحظات انسان حتی در راه رفتن ، پس بندگان خاص خداوند مظهر تواضعند. تواضع نخستین نشانه بندگی و نیز ثمره بندگی آنان است . وقار و نرمی از بارزترین صفات مؤمن است و بهترین جلوه آن در راه رفتن می باشد لذا فرمود: " الذین یَمشونَ عَلی الأرضِ هوناً"

یمشون : مشی = حرکت آرام در زمین در راه رفتن را گویند و شاید این تنها معنا نباشد بلکه شیوه زندگی متعادل را هم شامل می شود. ⁽³⁾

هوناً = هم به معنای تواضع و مدارا و نرمخویی است و هم به معنای سکینه و وقار ، امام صادق^(ع) می فرماید : مراد از هوناً ، زندگی کردن بر اساس فطرت و هماهنگی با روحیه ای است که خداوند آفریده یعنی بندگان خدا خود را به تکلّف و رنج نمی اندازند. ⁽⁴⁾

قرآن مجید در این آیه و سایر آیات دیگر به کیفیت راه رفتن انسان ، عنایت خاصّی مبذول داشته و اصرار دارد که راه رفتن ما توأم با تواضع و میانه روی باشد پس حضرت لقمان به فرزند خود دستور می دهد: " ولا تَمشِ فی الأرض مَرَحاً" (لقمان – 18) با غرور و تکبّر راه مرو و نیز توصیه می کند که: " واقصِد فی مَشیِک" (لقمان - 19) در راه رفتن میانه رو باش و در جایی که "هون" به معنای وقار و سکینه باشد در نقل سرگذشت موسی و دختران شعیب ^(ع) کیفیت راه رفتن دختران حضرت را چنین نقل می نماید: "فَجاءتهُ إحداهُما تَمشی عَلَی استِحیاءٍ" (قصص -25) یکی از دختران شعیب ^(ع) در حالی که با حیا و وقار راه می رفت پیش موسی آمد ، پیام پدر را رساند . امّا در نقطه مقابل تواضع ، کبر و غرور است و امام صادق^(ع) می فرماید: اگر به قلب کسی کبر و غرور نفوذ کرد به همان اندازه عقل و بینش او کاسته می شود. ⁽⁵⁾

و مسلماً شیوه راه رفتن با تکبّر نشانه بیماری روحی تکبّر است که از این طریق خود را نشان می دهد.

ادامه دارد....

---

1. تفسیر نسیم حیات – ابوالفضل بهرامپور - ج1
2. سیمای انسان کامل در قرآن – جعفر سبحانی
3. تفسیر نور – محسن قرائتی- ج 6
4. همان
5. سیمای انسان کامل در قرآن – جعفر سبحانی

عبودیت = آنگونه که در متون لغوی آمده اظهار آخرین درجه خضوع در برابر معبود است ⁽¹⁾ . عبد ذلّت ، عبودیّت و فقرِ مملوکیّت محضه خود را در قبال عزّت مطلقه و غنای محض حضرت حق مجسم و ممثّل می سازد. ⁽²⁾ عبودیّت بالاترین مقام و افتخار و مدال برای انسان است چنانکه در توصیف پیامبر خاتم ^(ص) حقِّ عبودیّت حضرت را مقدم بر رسالت ایشان ذکر می کنیم " و أشهَدُ أنّ محمَّداً عَبدُهُ و رَسولُهُ " و علی ^(ع) هم در یکی از دعا های خویش با خدای خود چنین راز ونیاز کرده و می فرماید:

" إلهی کَفیَ بی فخراً أن تکونَ لی ربّاً و کَفَی بی عزّاً أن أکونَ لَکَ عَبداً "

بارالها این افتخار مرا بس که تو پروردگار منی و این عزت مرا کافی است که بنده توأم⁽³⁾

عبودیّت یعنی نهایت تسلیم در برابر ذات پاک خداوند ، اطاعت بی قید وشرط و فرمانبرداری در تمام زمینه ها، گفتار و کرداری پاک داشتن ، کارها را با نام خدا شروع و برای خدا به انجام رساندن . در حقیقت عبودیّت کامل آن است که انسان جز به معبود واقعی یعنی کمال مطلق نیندیشد ، جز در راه او گام بر ندارد و هر چه غیر اوست را فراموش کند حتی خویشتن را. روح و جان را به خداوند سپردن . عبادت به این معنا و مفهوم هدف نهایی آفرینش انسان یا غایة الغایات است. حرکت وجود ی ناقص به سوی وجودی بی نهایت کامل و این چنین قربی بدو یافتن و این انسان کامل همان بنده راستین خداوند است. ⁽⁴⁾

عباد الرحمن : آیة الله سبحانی ذیل آیه فوق سئوالی را مطرح می نمایند و آن اینکه چرا خداوند سخن خود را با لفظ "عباد الرحمن" آغاز نمود و نفرمود عباد الرحیم؟

قبل از پاسخ ایشان به این سؤال ابتدا لازم است پیرامون معنای این دو واژه مطلبی ارائه شود: امام صادق ^(ع) می فرمایند : رحمان اسمی خاص برای صفتی عام است و رحیم اسمی عام برای صفتی خاصّ و در کتب لغت هم آمده که رحمان نامی است ویژه حضرت حق که به غیر او راست نیاید. امّا رحیم نامی است عام برای هر کس که به صفت رحمت متّصف شود. لذا درباره خداوند و غیر خداوند استعمال می شود و می فرماید: "إنّ اللهَ غفورٌ رحیمٌ" و نیز می فرماید :" لَقَد جاءَکُم رَسولٌ مِن أنفُسِکُم عزیزٌ عَلیهِ ما عَنِتُّم حَریصٌ عَلَیکُم بِالمُؤمِنین رَؤُوفٌ رَحیمٌ"⁽⁵⁾

امّا درباره تفاوت جایگاه رحمان و رحیم به عنوان صفات حضرت حق :

آیة الله سبحانی این تفاوت را از زبان امام صادق^(ع) نقل نموده می نویسند: رحمان و رحیم هر دو از صفات خداوند است ولی رحمان ، آن رحمت گسترده خداست که شامل مؤمن و کافر ، نیکو کار و بدکار می باشد. چه رحمتی بالاتر از این که همگی را از عدم و نیستی به وجود آورده و به همه وجود و هستی ، علم و قدرت ، حیات و زندگی ، رزق و روزی بخشیده ولی رحیم آن رحمت خاصّ است که تنها شامل حال افراد با ایمان می گردد. و از این که آنان را در این جهان به کارهای نیک موفق می سازد و در آخرت با مغفرت و آمرزش و نعم بهشتی گرامی می دارد، رحیم می گویند و لذا می گویند: " الرَّحمنُ بِجَمیعِ الخَلقِ و الرَّحیمُ بِالمُؤمنینَ خاصَّةً" « یعنی تقریباً قول رایج اکثر مفسران این است که خداوند در دنیا بر مؤمن و کافر مهربان است و رحیم یعنی در آخرت فقط بر مؤمنان مهربانست»

ایشان سپس می نویسند: خداوند سخن خود را با لفظ "عباد الرحمن "آغاز نمود و نفرمود " عباد الرحیم" زیرا بندگان خدا تا خود را به این صفات نیارایند، عباد الرحمن خواهند بود ولی موقعی که دارای چنین صفات و خصایصی گشتند مشمول لطف بیشتر خدا بوده و در ردیف "عباد الرحیم " خواهند بود.

اما در دیدگاه دیگری آقای بهرامپور در تفسیر نسیم حیات " ذیل سوره حمد" درباره این دو صفت می نویسند: خداوند هم در دنیا و هم در آخرت رحمان است و هم در دنیا و آخرت رحیم است زیرا خود می فرماید: " إنّ اللهَ کانَ بِالناسِ لَرَؤُفٌ رحیمٌ" – بقره143- و ناس اعم از مؤمن و کافر است و نیز می فرماید: إنَّه کانَ بِکُم رَحیماً – اسراء66- و «کم :شما» اعم از مؤمن و کافر است و امام حسین ^(ع) هم در دعای عرفه می فرماید: " یا رحمانَ الدُنیا و الآخِرَةِ و رَحیمَهُما" سپس ادامه می دهند که : رحمان صفت ذات است یعنی خداوند ذات مقدسی است که رحمت بی کران در اوست که هستی بخش است و رحیمیّت هم از آن ناشی می گردد. پس آنچه از رحمت الهی به موجودات عالم رسیده در سایه رحمانیّت خداوند است و رحیم صفت فعل است و برابر استعمال قرآن تنها در مورد نوع انسان به کار رفته است یعنی خداوند رحمت خود را در مقام احسان که مقام فعل است به مخلوق انسانی عطا می کند پس رحیم صفتی است که با تربیت نوع انسان سر و کار دارد ، مانند ارسال پیامبران و کتب آسمانی ، هدایت ، بخشش گناهان از راه توبه و شفاعت و رساندن انسان به کمال معنوی و سعادت ابدی بنابراین انسان در برخورداری از رحمت رحمانی که هستی بخش و منبع سایر نعمت ها است با دیگر موجودات مشترک است ولی در رحمت رحیمی منحصر به فرد است . پس در مورد انسان : خداوند رحمان ، دنیا را وجود بخشیده و آخرت را نیز از بهشت و جهنم و ملائکه و ..... وجود داده است .

خداوند رحیم در دنیا برای هدایت و تکامل انسان انواع امکانات از قبیل کتاب و رسول و عقل را فراهم کرده و در آخرت هم به عنوان پاداش، رحمت خود را شامل انسان اهل ایمان و عمل صالح می نماید.

آقای بهرامپور در ادامه به بیان دلائلی می پردازند که اثبات صفت ذات بودن " رحمان " است و در حقیقت می تواند به نوعی پاسخ سؤال آیة الله سبحانی در زمینه علّت قرار گرفتن این صفت در کنار عباد باشد.

ادامه دارد.....

---

1. تفسیر نمونه – ج22 – ص 387
2. تفسیر المیزان – سید محمد حسین طباطبائی- ج 18 – ص 616
3. سیمای انسان کامل – جعفر سبحانی
4. تفسیر نمونه – ج 22 – ص 395،393،387
5. عقائد الاسلام – سید مرتضی عسگری – ج 2

معنی و مفهوم سیره چیست؟

سیره از سِیرَة بر وزن فِعلَة مصدر هیئة است که معنای مصدری خاص داشته و بر هیئت و حالت و نوع فعل دلالت دارد یعنی حالت حرکت نه خود حرکت . شبیه سبک که از سبیکه می آید و در عربی یعنی فلز گداخته شده، ریخته شده در یک قالب و شکل گرفته . سپس سبک را به معنای یک روش ثابت در کارها گرفته اند مثل سبک در ادبیات ، در سیاست و مدیریت و یا در تفسیر .... کسی که سبک دارد تابع یک قواعد مشخّص است مثل فلز گداخته شده ، ریخته شده در قالبهای مشخّص و قابل رؤیت . سبک یعنی داشتن روشهای مشخّص پایدار در هر حوزه. و این چنین است که واژه سبک ما را به مفهوم سیره نزدیک می کند. بنابراین:

"سیره" عبارت است از مجموعه قواعد، اصول و روشهای پایدار ، محکم و قابل تشخیص در حوزه عمل و رفتار تا الگو پردازی شود. سیره یعنی الگو پردازی ، بیان روش زندگی نه تاریخ زندگانی ، به گونه ای که بتوان به آن تأسّی نمود.

شهید مطهری ^(ره) می فرماید: "سیره" منطق عملی است . همانطور که منطق نظری داریم، منطق عملی هم داریم. منطق صوری و نظری قواعدی است که اگر ما آن را رعایت کنیم صورت فکرمان را از خطا حفظ می کنیم و استنتاجمان درست می شود ، در سیره هم ما یک قواعدی داریم که اگر بتوانیم آنها را رعایت کنیم عملمان از خطا حفظ می گردد. البته اصول و قواعد سیره مثل اصول برهانی و منطقی و تظری ثابت است و غیر قابل تغییر⁽¹⁾ اما نکته بعدی آنکه :

ضرورت و اهمیت سیره چیست؟

1. چنانکه در قبل بیان شد ما در مسیر بندگی نیاز به الگو داریم. الگوی مناسب؛ چرا که فطرت انسان الگو طلب است .
2. اسلام و ایمان صرفاً یک امر ذهنی نیست چسبیده به عمل است و ایمان باید با عمل عجین باشد. چنانکه امام صادق (ع) می فرماید: " الایمان کُلُّه العَمَل"
3. ما در حوزه دین و اسلام نیازمند به میزان عملی هستیم «منطق عملی»، ملاک و معیاری که عملمان را با آن بسنجیم. یعنی ما ترازو می خواهیم و سیره ترازوی ماست " الوَزنُ یومئذٍ الحقّ"⁽²⁾
4. دریافت فهم درست از اسلام ، اسلام صحیح که نزد ائمه معصومین است نه مدعیان اسلام!
5. و 6 . دریافت اسلام جامع و هندسه صحیح از اسلام ، تصویر کامل از اسلام و فهم صحیح از آن یعنی اسلام حقیقی نزد اهلبیت ^(ع) است .⁽³⁾ و اسلام رسمی و درباری نزد دشمنان آنان که در تعبیر قرآن " نؤمِنُ بِبَعضٍ و نکفرُ بِبَعضٍ" می باشند.

حال با توجه به این مقدمه در خدمت قرآن مجید قرار می گیریم . " سوره فرقان ازآیه 63 تا آخر سوره " که در آن سیمای انسان کامل ارائه می شود با عنوان "عباد الرحمن" با علائم و نشانه هایی که یک به یک بیان شده و در کنار هر ویژگی در سیره هم به سراغ سیره نبوی^(ص) و سیره حسینی^(ع) « البته به اختصار» میرویم که " الاسلامُ بَدؤُهُ مُحَمَّدیٌّ و بَقائُهُ حُسینیٌّ" و پیامبر ^(ص) فرمودند⁽⁴⁾: "حسینٌ منّی و أنا مِن حُسَین" به عنوان یکی از حاملان و حافظان دین و شریعت و اینکه حضرت وظیفه حفظ و تبلیغ اسلام را به کمال و خوبی انجام داده است در شرایطی که پیامبر ^(ص) زمان حضرت را چنین توصیف می نماید:

"سَیَأتی زمانٌ علی أُمَّتی لا یَبقَی مِنَ القرآنِ إلّا رَسمُهُ و لا مِنَ الإسلامِ إلّا اِسمُهُ یُسَمُّونَ بِهِ و هُم أبعَدُ النّاسِ عَنهُ" ⁽⁵⁾

زمانی بر امت من خواهد بود که از قرآن جز رسمش که همان خطّ و نوشته آن است و از اسلام نیز جز نامش نخواهد ماند. مردمان به این نام « مسلمانی» نامیده می شوند ولی آنان از همه کس از اسلام دورترند.

علائم و نشانه های " عباد الرحمن" یا انسان کامل عبارتند از:

1 . تواضع و فروتنی:

پس می فرماید: " عِبادُ الرحمَنِ الَّذینَ یَمشونَ عَلَی الأرضِ هَوناً"

بندگان "خاص خداوند" رحمان کسانی هستند که با آرامش و بی تکبّر بر زمین راه می روند.

عباد = جمع عبد به معنای بتده است ⁽⁶⁾ و از نظر لغت عرب به انسانی می گویند که سر تا پا تعلق به مولا و صاحب خود دارد، اراده اش تابع اراده او و خواستش تابع خواست اوست و در برابر او مالک چیزی نیست.⁽⁷⁾ در اصطلاح مردم ، بنده به کسی می گویند که مالک داشته باشد ولی باید توجه نمود که بندگی بر دو نوع است :

بندگی اعتباری و قراردادی ، مثلاً رسم عقلای جهان در جنگ ها و نبردها این بود که اگر یک طرف برطرف دیگرغالب و پیروز می گردید ، فرد مغلوب را به اسارت و بندگی خویش در می آورد و خود را مالک او می خواند. البته این نوع بندگی جز یک رسم اجتماعی ، حقیقت دیگری ندارد ، زیرا نه اسیر کننده ، مالک واقعی اسیر شده است و نه آن فردی که به اسارت در آمده است بنده واقعی او می باشد ، بلکه این مالکیت ، یک نوع قرارداد اجتماعی است که یکی را مالک و دیگری را مملوک قلمداد می نماید ولی لحظه ای که ورق بر می گشت موضوع مالکیت و مملوکیت نیز دگرگون می گردید، مالک دیروزی مملوک امروزی می شد.

امّا مالکیت خدا و مملوکیت بشر نسبت به خداوند بر یک واقعیت خارجی خلل ناپذیر تکوینی استوار است که هیچ گاه قابل دگرگونی نیست ، سرچشمه این مالکیت ، این است که همه چیز جهان ، حتی خود انسان ، مخلوق او بوده و در پرتو قدرت او جامه ی هستی پوشیده است ، هر لحظه از او وجود و هستی می گیرد و خود واجد چیزی نیست و در حقیقت مصداق روشن آیه " عَبداً مَملوکاً لا یَقدِرُ عَلی شیءٍ: بنده مملوکی که بر چیزی قادر و توانا نیست" ، این نوع بندگی است نه آن بندگی های اعتباری و قرار دادی⁽⁸⁾

ادامه دارد.....

---

1. سیره پیشوایان دینی – مصطفی دلشاد تهرانی
2. در سلام بر علی ^(ع) می گوئیم: "السلام علی میزان الأعمال"- زیارت مطلقه امیر مؤمنان علی ^(ع)
3. سیره پیشوایان دینی – مصطفی دلشاد تهرانی
4. نقش ائمه در احیاء دین – سید مرتضی عسگری
5. ثواب الأعمال – شیخ صدوق – ص 301/ بحار الأنوار – علامه مجلسی – ج 52 – ص 190
6. سیمای انسان کامل در قرآن – جعفر سبحانی
7. تفسیر نمونه - ناصر مکارم شیرازی – ج 22 – ص 387