درمان عملی : در درمان عملی بیماری تکبّر باید همّت کرد و خانه دل را برای بزرگترین فضیلت اخلاقی یعنی تواضع و فروتنی در نقطه مقابل کبر و تکبّر آماده کرد. تواضع مراتبی دارد که جامع همه آنها این است که در برابر حق و حقیقت خاضع گردیم . مراتب تواضع⁽¹⁾ عبارت است از:

1. تواضع در برابر خداوند : در برابر تکبّر در برابر خداوند و ترک عبادات و فرائض باید با همه اعضای وجود و به طور دائم در راه خدا کسب و تجارت نمود . با توجه به سرمایه های انسانی که خداوند به انسان ارزانی داشته ، چشم و گوش و زبان و دست و پا . به قول شهید مطهری در تفسیر سوره صف با هر نگاه ،با هر سخن و ... یک کسب کند . با هر قدمی که بر می دارد یک کسب کند و بداند در عالم ، انسان در برابر اصل تأثیر متقابل قرار دارد. عالم بر روی ما اثر می گذارد و ما هم بر روی آن اثر می گذاریم . نتیجه این تأثیر گذاری تأمین سعادت دنیا و آخرت باشد.⁽²⁾
2. تواضع در برابر پیامبران الهی : " ربّنا آمَنّا بِما أنزَلتَ وَ اتّبَعنا الرَّسول فَا کتُبنا مَعَ الشّاهِدین" (آل عمران - 53) پروردگارا ما به آنچه که تو فرستادی ، ایمان آوردیم و از فرستاده تو پیروی نمودیم، ما را از گواهان بر حقیقت قرار بده . این تواضع یعنی اعتراف به رسالت رسولان الهی
3. تواضع در برابر قانون الهی : قانونی که از جانب خداوند برای سعادت جامعه فرستاده شده است در مقابل کسانی که منطق آنان این است که : " نُؤمِنُ بِبَعضٍ و یُریدونَ أن یَتَّخِذُوا بَینَ ذَلِکَ سبیلاً" ( نساء – 150) برخی از قوانین آسمانی را می پذیریم و برخی دیگر را انکار می کنیم آنان می خواهند در پیروی از قوانین خدا راه سومی را انتخاب کنند. پذیرش قوانینی که منافع مادّی انسان را تضمین می کند و عدم پذیرش قوانینی که ضرر مادی دارد. انسانهایی که فاقد روحیه تسلیم در برابر خداوند هستند این چنینند.
4. تواضع در برابر قوانین آفرینش: قوانین ثابت و خلل ناپذیر جهان خلقت ، سنّت های الهی ابتلائات و امتحانات و ..... که معصوم ^(ع) فرمود: " لا تَعادُوا الایام فَتعادیکُم" با روزگار ستیزه مکنید زیرا با شما نبرد و ستیزگی می کند و بالاخره :
5. تواضع در برابر بندگان خداوند: که شاخه ای از تواضع مطلق است که عقل و دین ما را بدان دعوت می کند. ⁽³⁾ کلام الهی در مواردی به طور روشن به این امر تصریح دارد و می فرماید: " محمدٌ رسُو لُ الله و الّذینَ مَعَهُ أشدّاءُ عَلَی الکُفّارِ رُحَماءُ بَینَهُم " (فتح – 29) پیامبر^(ص) فرستاده خداست و کسانی که با او هستند در برابر کفّار سر سخت و شدید و در میان خود مهربانند و نیز فرماید: "یا أیُّها الّذینَ آمَنوا مَن یَرتَدُّ منکم عَن دینِهِ فَسَوفَ یَأتِی اللهُ بِقَومٍ یُحِبُّهُم و یُحِبّونَهُ أذِلَّةً عَلَی المُؤمِنین أعِزَّةً عَلی الکافِرینَ...." (مائده – 54) ای کسانی که ایمان آورده اید ! هر کس از شما از آیین خود بازگردد به خدا زیانی نرساند. خداوند جمعیتی را می آورد که آنها را دوست دارد و آنان نیز او را دوست دارند . در برابر مؤمنان متواضع و در برابر کافران سرسخت و نیرومندند. آنها در راه خدا جهاد می کنند و از سرزنش هیچ ملامتگری هراسی ندارند. این، فضل خداست که به هر کس بخواهد و شایسته ببیند می دهد و فضل خداوند وسیع و خداوند داناست.

در روایت است هنگامیکه از پیامبر ^(ص) درباره این آیه سؤال کردند؛ دست خود را بر شانه سلمان زده فرمودند : منظور این و یاران و هموطنان او هستند. ⁽⁴⁾

پس با افراد متواضع با کمال فروتنی برخورد می کنیم اما در مقابل گردنکشان و متکبران تکبر می ورزیم و از این طریق دماغ غرور و خودخواهی آنان را به خاک می مالیم!

جایگاه تواضع و فروتنی در سیره

پیامبر ^(ص) فرمودند : " إذا رأیتُم المتکبّرین فتَکبّروا عَلیهم فَإنَّ ذلکَ مَذِلّةٌ و صَغارٌ " هرگاه گروه مغرور و خودخواه را به حالت تکبّر دیدید بر آنان اعتماد مکنید زیرا بی اعتنایی شما مایه مذلّت و کوچکی آنان است ⁽⁵⁾ خاصّه در برابر شیطان بزرگ و ایادی استعمار و استثمار و ...!!! اصل مقابله با مستکبران به معنای درگیری ذاتی و همیشگی اسلام با هر گونه تکبّر و برتری جویی است که در سیره رسول خدا ^(ص) و ائمه هدی درخشش خاصّی دارد آنان هرگز در نبرد با مستکبران تردید نکردند . در سیره رسول خدا ^(ص) آمده که حضرت در این زمینه به اباذر فرمودند: « ای ابوذر! بیشتر کسانی که در آتش جهنم می روند مستکبرانند. فردی عرض کرد: ای رسول خدا ! آیا کسی را از کبر نجات هست؟ فرمود: آری! هر که لباس درشت بپوشد و الاغ سوار شود و بُز بدوشد و با مسکینان بنشیند . و در کلام دیگر به ابوذر وصیت نمودند که : ای اباذر! آن که به بازار رود و مایحتاج خود را خرید کند و خود آن را حمل کند، از کبر دور گردد. حضرت خود نمونه اعلای برائت از خوی استکبار و تکبّر بود و می فرمود:

"من بنده ای هستم که بر زمین غذا می خورم و لباس درشت می پوشم و شتر را می بندم و چون بنده مملوکی مرا دعوت کند، اجابتش می کنم . پس هر که سنت و روش مرا ترک کند از من نیست. سیره رسول خدا ^(ص) جامع جمیع نشانه های آزمایش تواضع و فروتنی و برائت از همه افعال و حرکات کبر آمیز بود و سزاوار است که همه مؤمنان به او اقتدا کنند. ابوسعید خُدَری روایت کرده است :

آن حضرت خود ، شتر خود را علف می داد و او را می بست - خانه را میروفت - گوسفند را می دوشید - نعلین خود را پینه می کرد - جامه خود را وصله می زد - با خدمتکار خویش غذا می خورد - چون خادم از دستاس کردن خسته می شد او را یاری می کرد - از بازار چیزی می خرید و به دست یا به گوشه جامه خویش می گرفت و به خانه می آورد - با توانگر و فقیر و خُرد و بزرگ دست فرا می داد - به هر کس از نمازگزاران که می رسید (کوچک و بزرگ و سیاه و سفید و آزاد و بنده ) ابتدا سلام می کرد - جامه خانه و بیرون او یکی بود - هر ژولیده و غبار آلوده ای که او را دعوت می کرد، از اجابت آن شرمگین نبود - آنچه را که به آن دعوت می کردند حقیر نمی شمرد اگر چه به جز خرمای پوسیده چیزی نبود - صبح از برای شام چیزی نگاه نمی داشت و شام از برای صبح چیزی ذخیره نمی گذاشت - کم خرج ، خوش خلق و نرمخو ،کریم الطبع و نیکو معاشرت و گشاده رو و متبسّم بود- بی خنده و اندوهناک بود بی ترشرویی - در امر دین محکم و استوار بود بی درشتی - متواضع و فروتن بود بی مذلّت و خواری - بخشنده بود بی اسراف - به همه خویشان مهربان و با همه مسلمانان و اهل ذمّه نزدیک بود- دل او رقیق و نازک بود- پیوسته سر به پیش افکنده - هرگز چندان نمی خورد که سیر شود و هیچگاه دست طمع به چیزی دراز نمی کرد⁽⁶⁾

اما در سیره امام حسین ^(ع) هم آمده که حضرت در عین اینکه راه رفتن ایشان با صلابت و هیبت و سطوت بود. وقتی با امام حسن ^(ع) پیاده به کعبه می رفتند همه بزرگان و شخصیت های اسلامی به احترامشان از مرکب پیاده شده همراه آنان راه می پیمودند.⁽⁷⁾ ولی حضرت^(ع) متواضع و فروتن و خاشع بود. با فقرا مجالست و معاشرت داشته آنها را بر اسب خود سوار می نمود.

یک روز امام حسین^(ع) بر عده ای فقیر و مسکین که سفره خود را پهن کرده بودند گذر کرد. آنها گفتند: ای پسر رسول خدا ^(ص)! بفرمایید کنار سفره ما فقیران ! امام^(ع) فوراً دعوت آنها را اجابت کرد و نشست و با آنها هم غذا شد و فرمود : " إنّ الله لا یُحِبُّ المستکبرین" سپس فرمود: من دعوت شما را پذیرفتم ، پس شما نیز دعوت مرا بپذیرید گفتند: با کمال میل ای فرزند رسول خدا ^(ص)، با امام ^(ع) به منزل آن حضرت آمدند. امام به اهل خانه فرمود : هر چه در خانه هست برای پذیرایی مهمانان بیاورید. امام^(ع) با مساکین و مستمندان می نشست و می فرمود : خداوند اهل کبر و مستکبرین را دوست نمی دارد. یک روز بر چند کودک گذر کرد که مشغول خوردن یک قطعه نان بودند . بچه ها از امام^(ع) خواستند که با آنها هم غذا شود . امام^(ع) در کمال لطف و مهربانی دعوت اطفال را پذیرفت و با آنها هم غذا شد. آن گاه بچه ها را با خود به خانه برد و آنها را از غذا سیر کرد و بر آنها لباس پوشانید و سپس فرمود: این کودکان از من سخاوتمندترند. زیرا که آنها هر چه داشتند بذل کردند ولی من بخشی از مال خویش را بذل نمودم.⁽⁸⁾

1. سیمای انسان کامل در قرآن – جعفر سبحانی
2. آشنایی با قرآن – تفسیر سوره های صف ، ...- مرتضی مطهری
3. سیمای انسان کامل در قرآن – جعفر سبحانی
4. تفسیر نمونه – ناصر مکارم شیرازی – ج 4
5. سیمای انسان کامل در قرآن – جعفر سبحانی
6. سیره نبوی ( منطق عملی) – ج 2- سیره اجتماعی – مصطفی دلشاد تهرانی
7. زندگینامه چهارده معصوم – سید محسن خرازی
8. سیره عملی اهل بیت ( حضرت امام حسین(ع) )- سید کاظم ارفع

9. سیمای انسان کامل در قرآن – جعفر سبحانی
10. تفسیر سوره نور – محسن قرائتی - ج 6