در پایان این ویژگی عباد الرحمن می فرماید: " و مَن یَفعَل ذلک یَلقَ أثاماً" دستور قرآن در زمینه دوری از شرک ، زنا و قتل تنها یک موعظه نیست قانونی است که تخلف از آن کیفر شدیدی دارد و کیفر الهی هم استثناء بردار نمی باشد. هر کس تخلف کند کیفر می شود.⁽¹⁾

إثم : یعنی گناه و أثام کیفر گناه می باشد.⁽²⁾

اَثَمَ و اَثَام در اصل به معنی اعمالی است که انسان را از رسیدن به ثواب دور میسازد و سپس به هر گونه گناه اطلاق شده ولی در این آیه به معنای جزای گناه می باشد.⁽³⁾

در آیه فوق نخست از مسأله شرک پس از آن قتل نفس و سپس زنا سخن به میان آمده است. از بعضی روایات هم استفاده می شود این سه گناه از نظر ترتیب اهمیت به همین صورت که در آیه آمده اند می باشد.⁽⁴⁾

و از آنجا که این سه گناه نهایت اهمیت را دارد باز در آیه بعد روی آن تکیه نموده می فرماید: " یضاعَف لَهُ العَذابُ یومَ القیامة و یَخلد فیه مُهاناً" عذاب او در قیامت مضاعف می گردد و همیشه با خواری در آن خواهد ماند.

یُضاعَف : چرا عذاب این گونه اشخاص جند برابر می گردد؟ چرا به اندازه گناهشان مجازات نمی شوند؟ آیا این امر با اصول عدالت سازگار است؟

مفسّران در پاسخ به این سؤال نظراتی را ارائه نموده اند:

1. آنچه صحیح تر به نظر می رسد این است که منظور از مضاعف شدن عذاب این است که بر هر یک از این گناهان سه گانه که در آیه آمده است، مجازات جداگانه ای خواهد شد که مجموعاً عذاب مضاعف است. (تفسیر نمونه)
2. گاهی گناه کلیدی است و سرچشمه گناهان دیگر است. مانند کفر که سبب ترک واجبات و انجام محرّمات می گردد و این خود موجب مضاعف شدن مجازات الهی است و نیز علاوه بر انحراف شخص دیگران را نیز منحرف می کند " الذین یصُدُّون عن سبیل الله و یبغونها عِوَجاً ..... یُضاعَف لهم العذاب" (هود – 18الی20) مثلاً زناکار خود زنا می کند و دیگری را هم به گناه وادار می سازد و هم چه بسا از این گناه فرزند حرام زاده ای به دنیا می آورد که گرایشهای منفی دارد . در قتل نفس نیز قاتل فردی را می کشد ولی افرادی را داغدار، بی سرپرست و یتیم کرده و جامعه را نا امن می سازد . هر یک از این عناوین به تنهایی قابل کیفر است همان گونه که اگر کسی سنّت بدی را در جامعه بنا نهد در طول تاریخ هر کس به آن سنّت عمل کند برای مؤسس ان نیز گناهی ثبت می شود. ( تفسیر نمونه – تفسیر نور)
3. برخی از عوامل کیفر گناه را چند برابر می سازد . گاهی داشتن شخصیت اجتماعی ، کیفر مجرم را دو برابر می کند چنانکه خداوند به زنان پیامبر می فرماید: " من یأتِ منکُنَّ fبِفاحِشةٍ مُبَیِّنةٍ یُضاعَف لها العذاب" (احزاب – 30)هرکس از شما همسران پیامبر کار زشت انجام دهد دو برابر کیفر دارد. و گاهی هم زمان ، گناه را دو برابر می سازد. مثل گناه در روز جمعه ، چنانکه در روایات آمده است که کار خیر و یا شرّ در روز جمعه دو برابر سنجیده می شود. (تفسیر نور)

یخلد: کیفر های روز قیامت کمّی است ، سخن از خلود و عذاب جاویدان است و خلود تنها مربوط به کفّار است و از این سه گناه ذکر شده در آیه تنها گناه اول کفر است و امّا قتل نفس و زنا چطور؟ آیا این دو گناه هم سبب خلود می گردد؟ ( تفسیر نمونه – تفسیر نور) در پاسخ دیدگاه مفسّرین متفاوت است :

• گروهی در قتل نفس نیز به خلود معتقدند با استناد به کلام الهی " و من یقتُل مؤمناً متعمّداً فجزاءُهُ جهنَّمَ خالداً" (نساء – 93) یعنی بعضی کناهان مثل قتل نفس به قدری شدید است که سبب بی ایمان از دنیا رفتن می شود.⁽⁵⁾ در مورد زنا مخصوصاً اگر زنای محصنه باشد نیز ممکن است چنین باشد ⁽⁶⁾
• از آنجا که به اتفاق همه علماء و مفسّران ، زنا به تنهایی سبب جاودانگی در دوزخ نمی شود، بنابراین مسئله خلود و جاودانگی در برزخ تنها برای مشرکانی است که زناکار باشند. و می دانیم عقیده حق و باطل و جهان بینی کفر و شرک در کیفر ها تأثیر گذار است. ⁽⁷⁾
• این احتمال نیز وجود دارد که خلود در آیه در مورد کسانی است که هر سه گناه را با هم مرتکب شوند هم شرک، هم قتل نفس، و هم زنا، شاهد بر این معنی آیه بعد است که می فرماید: " إلّا من تاب و آمن و عَمِلَ صالحاً " و به این ترتیب مشکلی باقی نخواهد ماند.⁽⁸⁾

مُهاناً : جاودانه با حالت خواری می مانند . یعنی کیفر های قیامت کیفی هم هست ⁽⁹⁾ تحقیر و مهانت جنبه روانی دارد و می تواند تفسیری بر مسأله مضاعف بودن عذاب باشد چرا که آنها هم عذاب جسمی دارند و هم روحی⁽¹⁰⁾

با وجود این ، یکی از نعمتهای بزرگ الهی نسبت به بندگان خود، این است که راه بازگشت را به روی بندگان باز گذارده و خود را توّاب و توبه پذیر معرفی می نماید . از نظر روانی ، نوید توبه ، بزرگترین عامل برای پاکسازی روح از هر نوع آلودگی در آینده زندگی است و اگر چنین نویدی در کار نبود هیچ بنده ای در ادامه زندگی به فکر پاکی نمی افتاد و به سبب اهمیتی که توبه در پاکسازی محیط و سعادت افراد انسان دارد یکی از تعالیم ارزنده و سعادت بخش اسلام موضع ندامت و توبه پذیری از گناهان گذشته است . لذا قرآن پس از تهدید به عذاب مضاعف به گروه مشرک بلافاصله روح رجا و امید را در کالبد آنان دمیده و نوید می دهد که با انجام دادن سه عمل می توانند محیط زندگی را پاک سازند و آثار گناهان پیشین را محو و نابود سازند. لذا می فرماید: " إلّا من تابَ و آمَنَ و عَمِلَ صالحاً فاولئک یُبدّلُ الله سیّئاتهم حسناتٍ و کان الله غفوراً رحیماً " مگر کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند که خداوند گناهان آنان را به حسنات مبدّل می کند و خداوند همواره آمرزنده و مهربان بوده است.

من تاب : به سوی خدا باز گردد و از کارهای زشت خویش در گذشته جدّاً پشیمان شود. ⁽¹¹⁾

و آمَنَ: دست از شرک بر دارد و به خدای یگانه ایمان آورد ⁽¹²⁾ در گناه ایمان از کف می رود و در توبه باز می گردد.⁽¹³⁾

و عمل صالحاً: کارهای نیک انجام دهد و تمام وظایف فردی و اجتماعی خویش را به جا آورد ⁽¹⁴⁾ نشانه توبه حقیقی دگرگونی همه جانبه است. ایمان واقعی و عمل صالح جبران کننده ، نه یک حرکت سطحی و لفظی ⁽¹⁵⁾

به راستی توبه آن ندامت و پشیمانی از عمل زشت دیرینه است که از اعماق دل سرچشمه گرفته و آثار آن در سراسر زندگی جوانه زند و نه تنها زبان مظهر وجود چنین ندامتی باشد بلکه تجلیّات آن در تمام مظاهر زندگی انسان دیده شود.

علی^(ع) در نهج البلاغه با بیانات بلیغ خود عالی ترین درجه توبه را بیان کرده است . در محضر امام ^(ع) مردی بدون اینکه حقیقت استغفار را درک کند صیغه توبه رابر زبان جاری نمود. نحوه گفتن طوری بود که وی این سخن را بسان بازی با الفاظ بر زبان ، جاری می ساخت و می گفت : " أستغفر الله" بی آنکه دگرگونی در درون او بر پا گردد . چنین استغفار بی روحی امام ^(ع) را ناراحت کرد پس به او فرمود: تو می دانی استغفار چیست؟ استغفار مقام بلند پایگان از افراد با ایمان است که شش شرط لازم دارد:

1. پشیمانی از کارهای بد گذشته.
2. تصمیم بگیری که بار دیگر به سوی آن گناه باز نگردی و با گذشته وداع کنی.
3. حقوق مردم را بپردازی تا با خدا با پاکی ملاقات کنی و بر تو گناهی نباشد.
4. فرایضی را که در گذشته انجام ندادی ، تصمیم بر قضای آنها بگیری
5. گوشت هایی که بر بدن تو از حرام روییده در سایه اندوه و غصّه آب شود و پوست بر استخوان بچسبد و گوشت تازه ای بروید.
6. بدنت زحمت اطاعت را بچشد همانطور که شیرینی گناه را چشیده است .

هر گاه این شرایط تحقق یافت در این صورت بگو : " أستغفر الله" ⁽¹⁶⁾

در چنین صورتی همانگونه که خداوند در آفرینش هستی از خاک و کود، گُل می سازد سیّئات انسانها را به حسنات تبدیل می کند ،⁽¹⁷⁾

"یبدّل الله" حقیقت تبدیل سیّئات به حسنات چیست؟ دیدگاه مفسّران عبارت است از :

• منظور از سیّئات ، نفس و ماهیّت اعمالی که انسان انجام می دهد نیست بلکه آثار سوئی است که از آن بر روح و جان انسان نشسته، هنگامی که توبه کند و ایمان آورد آن آثار سوء از روح و جانش برچیده شده تبدیل به آثار خیر می گردد.⁽¹⁸⁾
• معنای تبدیل سیئات اعمال به حسنات در آینده است پس از توبه ، یعنی جای قتل نفس را در آینده دفاع از مظلومان و مبارزه با ظالمان می گیرد و یا جای زنا را عفت و پاکدامنی و این توفیق الهی در سایه ایمان و توبه پیدا می شود^.(19)
• دیگر اینکه خداوند پس از توبه به لطف و کرم و فضل و انعام خویش ، سیّئات اعمال او را محو می نماید و به جایش حسنات را می نشاند چنانکه در روایتی از ابوذر از پیامبر ^(ص) آمده:

«روز قیامت با ورود برخی افراد ، دستور الهی این است : "گناهان صغیره او را به او عرضه کرده و کبیره ها را بپوشانید." با عرضه شدن صغائر او اعتراف به آنها نموده ولی قلبش از کبائر ترسان و لرزان است در اینجا هر گاه اراده الهی بر لطف به این بنده باشد فرماید: " به جای هر سیّئه ، حسنه ای به او دهید . " عرض می کند پروردگارا! من گناهان مهمّی داشتم که آنها را در اینجا نمی بینم!

ابوذر می گوید: در این هنگام پیامبر^(ص) تبسّم کرد به گونه ای که دندانهایش آشکار گشت سپس این آیه را تلاوت فرمود: فاولئک یُبدّلُ الله سیّئاتهم حسناتٍ"

ادامه دارد.....

1. تفسیر نور – ج 6 – محسن قرائتی
2. همان
3. تفسیر نمونه – ج15 – ناصر مکارم شیرازی
4. همان – و نکته دیگر آنکه در قرآن فرماید : " السارق و السارقة فاقطعوا ایدیهما"مائده – 38) ابتدا سخن از مرد دزد است سپس زن دزد که انگیزه دزدی در او بیشتر است و در باب زنا فرماید: " الزانیة و الزانی فاجلدوا کل واحد منهما" (نور- 2) چرا که زن زنا کننده اغلب نقشی مؤثرتر در زنا دارد!!!
5. تفسیر نمونه – ج15 – ناصر مکارم شیرازی * سیمای انسان کامل در قرآن – جعفر سبحانی
6. تفسیر نور – ج 6 – محسن قرائتی
7. تفسیر نمونه – ج15 – ناصر مکارم شیرازی
8. همان
9. تفسیر نور – ج 6 – محسن قرائتی
10. تفسیر نمونه – ج15 – ناصر مکارم شیرازی
11. سیمای انسان کامل در قرآن – جعفر سبحانی
12. همان
13. تفسیر نور – ج 6 – محسن قرائتی
14. سیمای انسان کامل در قرآن – جعفر سبحانی
15. تفسیر نور – ج 6 – محسن قرائتی * تفسیر نمونه – ج15 – ناصر مکارم شیرازی
16. سیمای انسان کامل در قرآن – جعفر سبحانی
17. تفسیر نور – ج 6 – محسن قرائتی
18. تفسیر نمونه – ج15 – ناصر مکارم شیرازی * سیمای انسان کامل در قرآن – جعفر سبحانی
19. تفسیر نمونه – ج15 – ناصر مکارم شیرازی