حرکت لشکر اسامه و وقایع پس از آن

الف. تاریخ حرکت

اطلاعِ مهاجرانِ به قدرت رسیده از دفن پیامبر صل الله علیه و آله، آنان را به تکاپو واداشت تا با اقدامی زیرکانه، لشکر اسامه را به حرکت در آوردند (ابن عساکر، 1415ق، ج10، ص139). ابوبکر نیز تا توانست مردان شهر مدینه و قبایل اطراف آن را همراه لشکر اسامه فرستاد و تنها عدة قلیلی را آن هم به اندازه محافظت از قبایل باقی گذاشت (طبری، 1387ق، ج3، ص225). شواهد ذیل گویای تمهیدات دستگاه خلافت در روزهای چهارشنبه یا پنج شنبه برای حرکت این لشکر است:

1. طبری، ابن جوزی، ابن کثیر و نویری می نویسند: روز ‏پس از فردای درگذشتِ رسول خدا صل الله علیه و آله، جارچیان ابوبکر فریاد می زدند: هیچ یک از لشکریان اسامه در مدینه باقی نمانند و همة آنان باید به لشکرگاه در منطقه جرف بروند...» (طبری، 1378ق، ج3، ص224؛ ابن کثیر، 1407ق، ج6، ص303؛ ابن جوزی، 1412ق، ج4، ص73؛ نویری، 1423ق، ج19، ص46).

2. گزارشی نیز در دست است مبنی بر اینکه لشکر اسامه هنگام رحلت رسول خدا صل الله علیه و آله، حرکت خویش را آغاز کرده و در جرف (بیرون مدینه) اردو زده بود و با رسیدن خبر رحلت پیامبر صل الله علیه و آله، اسامه ضمن نامه ای درخواست تعیین تکلیف نمود که ابوبکر به او دستور ادامة مسیر داد (ابن عساکر، 1415ق، ج8، ص65؛ نویری، 1423ق، ج19، ص47).

3. برخی منابع اولین فرمان ابوبکر پس از غصب خلافت را حرکت لشکر اسامه دانسته اند (نویری، 1423ق، ج 19، ص46) که حکایت از آن دارد که این کار در همان روزهای آغازین خلافتش رخ داده است، پس نه پس از گذشت چند روز.

4. گزارش واقدی و مقریزی دربارة زمان حرکت لشکر اسامه نیز به گونه ای است که حکایت از بدون فاصله بودن بیعت مردم با ابوبکر» و حرکت لشکر اسامه» دارد (واقدی، 1409ق، ج3، ص1120؛ مقریزی، 1420ق، ج2، ص126).

5. ابن عساکر نیز به حرکت لشکر اسامه پس از دفن پیامبر خدا صل الله علیه و آله تصریح دارد (ابن عساکر، 1415ق، ج10، ص139).

البته گزارش هایی از حرکت لشکر اسامه در آخر ربیع الاول (طبری، 1387ق، ج3، ص240؛ ابن کثیر، 1407ق، ج6، ص305) و یا هلال ربیع الثانی (واقدی، 1409ق، ج3، ص1125) حکایت دارد، اما این گزارش، با تعجیلی که برای اعزام این سپاه وجود داشت، سازگار نیست، ضمن آنکه در مقابل، خبرهایی دال بر حرکت لشکر قبل از این ایام وجود دارد. برای نمونه، نویری می نویسد: خبر کشته شدن اسود عنسی در اواخر ماه ربیع الاول و پس از حرکت لشکر اسامه به مدینه رسید (نویری، 1423ق، ج19، ص59).

ب. افراد باقی مانده با ابوبکر در مدینه

برخی گزارش ها حاکی از آن است که ابوبکر نیروهای موردنیاز خود را از لشکر اسامه خارج و در مدینه نگاه داشت. بارزترین این افراد عمر بن خطاب بود (واقدی، 1409ق، ج3، ص1121؛ بلاذری، 1417ق، ج1، ص384 و 474؛ یعقوبی، بی تا، ج2، ص127؛ ابن کثیر، 1407ق، ج6، ص304). از سوی دیگر، ابوبکر تا می توانست مردانی را که توانایی شرکت در درگیری های احتمالی شهر مدینه را داشتند به همراه لشکر گسیل داشت. بر اساس گزارش های موجود، غالب بزرگان، جنگ جویان و ناموران مسلمان در این لشکر حضور داشتند (بلاذری، 1417ق، ص474؛ ابن عساکر، 1415ق، ج8، ص62ـ63). بدین سان، او می توانست با کنار هم قرار دادنِ طرف داران خویش در مدت نبودن غالب مردم شهر مدینه و اطراف آن، به راحتی پایه های قدرت خویش را مستحکم سازد.