بیماری تکبّر : هر بیماری را ابتدا باید تعریف نمود و یا شناختی نسبت به آن ارائه کرد : تکبّر از صفات زشت و از سجایای باطنی انسان است که از گناهان کبیره بوده و دامنگیر خواص انسانها و مانع کمال می باشد. تکبّر آن است که انسان خود را بزرگتر و برتر از دیگران بداند ، ریشه و اساس این صفت ، عُجب است. عُجب یعنی اینکه انسان تنها حالت خودخواهی و بزرگ منشی داشته و پای غیر در میان نباشد و اگر این حالت بزرگی در رابطه با غیر باشد تکبّر است. اگر انسان خود را برتر و بزرگتر از دیگران بداند ولی تنها در نفس خود چنین بپندارد و در مقام عمل آن را ابراز نکند اصطلاحاً آن را کبر گویند و اگر آن صفت را در مقام عمل ابراز و اظهار نماید تکبّر خوانده می شود. بنابراین کبر صفت نفسانی است و تکبّر عمل خارجی.⁽¹⁾

نخستین لغزش انسان کبر است که به دنبالش لغزشهای بزرگتر می آید و سرانجامِ کبر، الحاد و انکار حق و مقدسات الهی است . شخصی از امام صادق^(ع) پرسید: نخستین مرحله انکار حق و الحاد چیست؟ حضرت فرمود: «إنّ الکِبرَ أدناهُ: کبر و غرور نخستین پایه الحاد و انکار مقدسات است» از این رو تعجب نخواهد کرد که چرا قرآن بهشت جاودان را از آن کسانی می داند که کبر نورزند و فساد ننمایند!

" تِلکَ الدّارُ الآخِرَةُ نَجعَلُها لِلَذینَ لا یُریدون عُلُوّاً فِی الأرضِ و لا فَساداً" (قصص-83) ⁽²⁾

اقسام تکبّر : برای شناسایی کاملتر این بیماری باید با جلوه های گوناگون آن آشنا شویم:

1. تکبّر دربرابر خداوند متعال = اینکه در برابر خداوند سر تعظیم فرود نیاورده و از عبادت و پرستش او تکبّر ورزند. چنانکه فرماید: " إنّ الذینَ یَستَکبِرونَ عَن عِبادَتی سَیَدخُلُونَ جهنَّمَ داخِرین" (غافر-60) آنان که از عبادت من تکبّر می ورزند، به زودی با ذلّت وارد دوزخ می شوند⁽³⁾ و البته یکی از مصادیق روشن این نوع از تکبّر شیطان است ، لغزش او و طردش از درگاه الهی به علت این نوع تکبّر بود . به دنبال امر الهی مبنی بر سجده به آدم اعتراض نمود که " أنا خیرٌ مِنهُ خَلَقتَنی مِن نارٍ و خَلَقتَهُ من طینٍ" (اعراف – 12) و خداوند هم فرمود: " فُاخرُج مِنها فَإنَّکَ رَجیمٌ و إنَّ عَلَیکَ لَعنَتی إلی یَومِ الدّینِ" (ص 77-78). علی ^(ع) در خطبه قاصعه می فرماید: او پیشوای متعصّبان و فرد دیرینه کبر ورزان است. او نخستین فردی است که لباس عصبیّت را پایه گذاری کرد و با کبریایی خداوند که به حضرتش اختصاص دارد به نزاع برخاست و لباس عزّت و سربلندی « که لباس او نبود» را بر تن نمود و لباس تسلیم و بندگی در برابر خداوند را دور افکند. امّا جلوه دیگر تکبّر در برابر خداوند ادّعای ربوبیّت کردن و مردم را به عبودیّت و بندگی خویش فرا خواندنست همانند نمرود و فرعون و ... که امام باقر(^ع) در این باره فرموده : " العزُّ رِداءُ الله و الکِبرُ آزارُهُ فَمَن تَناوَلَ شَیئاً مِنهُ أکَبَّهُ الله فی جهنَّمَ" ( کافی ، ج2، ص309) عزّت رداء خداوند است و بزرگ منشی آزار اوست - عزّت و بزرگی تنها برای او رواست- و هر کس مقداری از آنها را بگیرد خداوند او را در آتش سرنگون خواهد کرد.
2. تکبّر در برابر انبیاء = گروهی از بندگان خدا به او معتقدند لکن در مقابل فرستادگان او خاضع نبوده و خود را برتر می دانستند و می گفتند چگونه به شما ایمان آوریم در حالی که شما همانند ما بشرید!! و یا دارای مال و ثروت نبوده و از تهی دستانید!! چنانکه فراعنه نسبت به موسی و هارون می گفتند : " أ نُؤمِنُ لِبَشَرَینِ مِثلنا وَ قَومُهُما لَنا عابِدونَ" (مؤمنون-47) آیا ما به دو بشری مثل خودمان ایمان بیاوریم در صورتی که طائفه آنان مردمِ ما را اطاعت می کردند؟ پس خود را از انبیاء برتر دانستن و انکار رسالت و عدم پذیرش کتابشان
3. تکبّر در برابر بندگان خدا = اینکه دیگران را حقیر و پست شمرده و خود را بزرگ و برتر از آنان به حساب آورد در حالیکه کبریایی و عظمت در خور شأن کسی است که از همه نقائص و بیچارگیها مبرّا و منزّه باشد نه کسی که سر تا سر وجود او فقر و بیچارگی است و به تعبیر علی ^(ع) : اولش نطفه و آخرش مردار و در وسط هم حامل کثافات است!! و تجلّی چنین تکبّری در وجود قارون است که درباره او در جای خود سخن خواهیم گفت⁽⁴⁾

علائم و نشانه های تکبّر

پس از شناخت بیماری تکبّر ، آشنایی با علائم ظاهری این بیماری هم لازم و ضروری است :

از علائم کبر این است که انسان خود را بهتر از دیگران دانسته و حاضر نباشد سخن حق را بپذیرد. چنانکه امام صادق^(ع) فرمود : "تکبّر آن است که مردم را خوار و حق را سبک شمری" «بر حق طعنه زدن» و نیز از کسانی که به حکم عقل و شرع مقامی بالاتر از او دارند اطاعت نمی کند - از کسب علم و قبول حق از دیگران خود داری می نماید - اگر او را موعظه کنند روی می گرداند – با آنان درشتی می کند- به دیگران مانند حیواناتی جاهل و حقیر می نگرد – با هم ردیف های خود به نیکی رفتار نمی نماید - هم نشینی و هم سفره شدن با آنان را کسر شأن خود می داند- از دیگران انتظار فروتنی و تسلیم دارد- اگر سخن او را نپذیرند خشمگین می شود!

گاه علائم و آثار تکبّر در بعضی از رفتار ظاهری او آشکار می گردد: مثلاً در نحوه سخن گفتن و صدای او، در نشستن (چهار زانو یا تکیه داده نشستن)، در چهره وی (مثل روی گرداندن از مردم با بی اعتنایی و فرو افکندن سر)، با خشم به آنان نگریستن، در راه رفتن در فرصتهای مناسب خود را مقدّم داشتن و گاهی هم دوست دارد که وقتی حرکت می کند عدّه ای از پشت سر او به راه بیفتند و یا دیگران در مقابل او همانند عبد ذلیلی بایستند.⁽⁵⁾

رسول اکرم ^(ص) روزی از کوچه ای گذر می کردند ، جمعی از مردم را در یک نقطه مجتمع دیدند از علّت آن سؤال کردند، عرض شد: دیوانه ای است که اعمال جنون آمیز و خنده آورش مردم را متوجه خود ساخته . پیامبر^(ص) آنها را به سوی خود فرا خوانده فرمود: می خواهید دیوانه واقعی را به شما معرفی کنم؟ همه خاموش بودند و با تمام وجودشان گوش می دادند . پس حضرت فرمود: " کسی که با تکبّر و غرور راه می رود و پیوسته به دو طرف خود نگاه می کند . پهلوهای خود را با شانه خود حرکت می دهد « غیر خود را نمی بیند و اندیشه اش از خود فراتر نمی رود » کسی که مردم به خیر او امید ندارند و از شرّ او در امان نیستند ، دیوانه واقعی است امّا این را که می بینید تنها یک بیمار است." ⁽⁶⁾

اینها علائم تکبّر است که بیان شد ولی انسان بهتر از همه خود را می شناسد که آیا صفت زشت کبر در او وجود دارد یا نه ؟ " بَل الانسانُ عَلی نَفسِهِ بصیرة و لَو ألقَی مَعاذیرَة" (قیامت – 14) بلکه انسان خودش از وضع خود آگاه است هرچند در ظاهر برای خود عذرهایی بتراشد. ⁽⁷⁾

ادامه دارد....

1. درسهایی از اخلاق اسلامی – حبیب الله طاهری
2. سیمای انسان کامل در قرآن – جعفر سبحانی
3. درسهایی از اخلاق اسلامی – حبیب الله طاهری
4. درسهایی از اخلاق اسلامی – حبیب الله طاهری
5. همان ، درسهای اخلاق – علی مشکینی (مترجم علیرضا فیض)
6. تفسیر نمونه – ناصر مکارم شیرازی – ج 15
7. درسهایی از اخلاق اسلامی – حبیب الله طاهری