عبودیت = آنگونه که در متون لغوی آمده اظهار آخرین درجه خضوع در برابر معبود است ⁽¹⁾ . عبد ذلّت ، عبودیّت و فقرِ مملوکیّت محضه خود را در قبال عزّت مطلقه و غنای محض حضرت حق مجسم و ممثّل می سازد. ⁽²⁾ عبودیّت بالاترین مقام و افتخار و مدال برای انسان است چنانکه در توصیف پیامبر خاتم ^(ص) حقِّ عبودیّت حضرت را مقدم بر رسالت ایشان ذکر می کنیم " و أشهَدُ أنّ محمَّداً عَبدُهُ و رَسولُهُ " و علی ^(ع) هم در یکی از دعا های خویش با خدای خود چنین راز ونیاز کرده و می فرماید:

" إلهی کَفیَ بی فخراً أن تکونَ لی ربّاً و کَفَی بی عزّاً أن أکونَ لَکَ عَبداً "

بارالها این افتخار مرا بس که تو پروردگار منی و این عزت مرا کافی است که بنده توأم⁽³⁾

عبودیّت یعنی نهایت تسلیم در برابر ذات پاک خداوند ، اطاعت بی قید وشرط و فرمانبرداری در تمام زمینه ها، گفتار و کرداری پاک داشتن ، کارها را با نام خدا شروع و برای خدا به انجام رساندن . در حقیقت عبودیّت کامل آن است که انسان جز به معبود واقعی یعنی کمال مطلق نیندیشد ، جز در راه او گام بر ندارد و هر چه غیر اوست را فراموش کند حتی خویشتن را. روح و جان را به خداوند سپردن . عبادت به این معنا و مفهوم هدف نهایی آفرینش انسان یا غایة الغایات است. حرکت وجود ی ناقص به سوی وجودی بی نهایت کامل و این چنین قربی بدو یافتن و این انسان کامل همان بنده راستین خداوند است. ⁽⁴⁾

عباد الرحمن : آیة الله سبحانی ذیل آیه فوق سئوالی را مطرح می نمایند و آن اینکه چرا خداوند سخن خود را با لفظ "عباد الرحمن" آغاز نمود و نفرمود عباد الرحیم؟

قبل از پاسخ ایشان به این سؤال ابتدا لازم است پیرامون معنای این دو واژه مطلبی ارائه شود: امام صادق ^(ع) می فرمایند : رحمان اسمی خاص برای صفتی عام است و رحیم اسمی عام برای صفتی خاصّ و در کتب لغت هم آمده که رحمان نامی است ویژه حضرت حق که به غیر او راست نیاید. امّا رحیم نامی است عام برای هر کس که به صفت رحمت متّصف شود. لذا درباره خداوند و غیر خداوند استعمال می شود و می فرماید: "إنّ اللهَ غفورٌ رحیمٌ" و نیز می فرماید :" لَقَد جاءَکُم رَسولٌ مِن أنفُسِکُم عزیزٌ عَلیهِ ما عَنِتُّم حَریصٌ عَلَیکُم بِالمُؤمِنین رَؤُوفٌ رَحیمٌ"⁽⁵⁾

امّا درباره تفاوت جایگاه رحمان و رحیم به عنوان صفات حضرت حق :

آیة الله سبحانی این تفاوت را از زبان امام صادق^(ع) نقل نموده می نویسند: رحمان و رحیم هر دو از صفات خداوند است ولی رحمان ، آن رحمت گسترده خداست که شامل مؤمن و کافر ، نیکو کار و بدکار می باشد. چه رحمتی بالاتر از این که همگی را از عدم و نیستی به وجود آورده و به همه وجود و هستی ، علم و قدرت ، حیات و زندگی ، رزق و روزی بخشیده ولی رحیم آن رحمت خاصّ است که تنها شامل حال افراد با ایمان می گردد. و از این که آنان را در این جهان به کارهای نیک موفق می سازد و در آخرت با مغفرت و آمرزش و نعم بهشتی گرامی می دارد، رحیم می گویند و لذا می گویند: " الرَّحمنُ بِجَمیعِ الخَلقِ و الرَّحیمُ بِالمُؤمنینَ خاصَّةً" « یعنی تقریباً قول رایج اکثر مفسران این است که خداوند در دنیا بر مؤمن و کافر مهربان است و رحیم یعنی در آخرت فقط بر مؤمنان مهربانست»

ایشان سپس می نویسند: خداوند سخن خود را با لفظ "عباد الرحمن "آغاز نمود و نفرمود " عباد الرحیم" زیرا بندگان خدا تا خود را به این صفات نیارایند، عباد الرحمن خواهند بود ولی موقعی که دارای چنین صفات و خصایصی گشتند مشمول لطف بیشتر خدا بوده و در ردیف "عباد الرحیم " خواهند بود.

اما در دیدگاه دیگری آقای بهرامپور در تفسیر نسیم حیات " ذیل سوره حمد" درباره این دو صفت می نویسند: خداوند هم در دنیا و هم در آخرت رحمان است و هم در دنیا و آخرت رحیم است زیرا خود می فرماید: " إنّ اللهَ کانَ بِالناسِ لَرَؤُفٌ رحیمٌ" – بقره143- و ناس اعم از مؤمن و کافر است و نیز می فرماید: إنَّه کانَ بِکُم رَحیماً – اسراء66- و «کم :شما» اعم از مؤمن و کافر است و امام حسین ^(ع) هم در دعای عرفه می فرماید: " یا رحمانَ الدُنیا و الآخِرَةِ و رَحیمَهُما" سپس ادامه می دهند که : رحمان صفت ذات است یعنی خداوند ذات مقدسی است که رحمت بی کران در اوست که هستی بخش است و رحیمیّت هم از آن ناشی می گردد. پس آنچه از رحمت الهی به موجودات عالم رسیده در سایه رحمانیّت خداوند است و رحیم صفت فعل است و برابر استعمال قرآن تنها در مورد نوع انسان به کار رفته است یعنی خداوند رحمت خود را در مقام احسان که مقام فعل است به مخلوق انسانی عطا می کند پس رحیم صفتی است که با تربیت نوع انسان سر و کار دارد ، مانند ارسال پیامبران و کتب آسمانی ، هدایت ، بخشش گناهان از راه توبه و شفاعت و رساندن انسان به کمال معنوی و سعادت ابدی بنابراین انسان در برخورداری از رحمت رحمانی که هستی بخش و منبع سایر نعمت ها است با دیگر موجودات مشترک است ولی در رحمت رحیمی منحصر به فرد است . پس در مورد انسان : خداوند رحمان ، دنیا را وجود بخشیده و آخرت را نیز از بهشت و جهنم و ملائکه و ..... وجود داده است .

خداوند رحیم در دنیا برای هدایت و تکامل انسان انواع امکانات از قبیل کتاب و رسول و عقل را فراهم کرده و در آخرت هم به عنوان پاداش، رحمت خود را شامل انسان اهل ایمان و عمل صالح می نماید.

آقای بهرامپور در ادامه به بیان دلائلی می پردازند که اثبات صفت ذات بودن " رحمان " است و در حقیقت می تواند به نوعی پاسخ سؤال آیة الله سبحانی در زمینه علّت قرار گرفتن این صفت در کنار عباد باشد.

ادامه دارد.....

1. تفسیر نمونه – ج22 – ص 387
2. تفسیر المیزان – سید محمد حسین طباطبائی- ج 18 – ص 616
3. سیمای انسان کامل – جعفر سبحانی
4. تفسیر نمونه – ج 22 – ص 395،393،387
5. عقائد الاسلام – سید مرتضی عسگری – ج 2