امام علی (علیه السلام):

پرهیزگاران در تلاوت شبانه قرآن هر گاه به آیه ای می رسند که ترس از خدا در آن باشد گوش دل به آن می سپارند و گویا صدای برهم خوردن شعله های آتش در گوششان طنین افکن است. پس قامت به شکل رکوع خم کرده، پیشانی و دست و پا بر خاک مالیده و از خدا آزادی خود را از آتش جهنم می طلبند.

گزیده ای از معارف الهی جزء بیست و ششم:

در کلاس بزرگ تربیتی قرآن «هدایت» بالاترین نعمت افاضه شده به انسان است که لطفی الهی است، در این زمینه دعوت پیامبر ^(ص) در مسیر هدایت هم لطفی دیگر، سپس توفیق طی این مسیر، یعنی اطاعت و فرمانبرداری هم لطفی مضاعف و بالاخره پاداش اعمال هم لطفی ما فوق لطف!! در جستجوی این مسیر هدایت از قرآن مدد می جوییم قرآنی که خداوند به آن سوگند می خورد " ق والقرآن المجید"(2ق) "لینذر" (12 احقاف) برای ظالمان انذاری دائمی است هر چند این انذار تنها به کسی سود می بخشد که از عذاب الهی ترسان باشد. (45ق) و نیز بشارتی دائمی برای محسنین است (12 احقاف) هر گاه در آن تدبر شود. (24 محمد) آیا آنها در آن تدبر نمی کنند یا بر دلهایشان قفل نهاده شده است؟! «تدبّر» به معنای بررسی نتایج و عواقب چیزی است به عکس «تفکّر» که بیشتر به بررسی علل و اسباب چیزی گفته می شود. و به کار بردن هر دو تعبیر در قرآن پر معناست اینکه باید قرآن در متن زندگی مسلمانان قرار گرفته و آن را قُدوه و اسوه خویش قرار داده، دستوراتش را به طور دقیق اجرا و تمام خطوط زندگی خویش را با آن هماهنگ سازند. چنانکه حضرت علی ^(ع) در وصف متقین می فرماید: « آنان شب هنگام بر پا ایستاده قرآن را شمرده و با تدبر تلاوت می کنند و جان خود را با آن محزون می سازند . داروی درد خود را از آن می گیرند ، هرگاه به آیه ای می رسند که در آن تشویق است با علاقه فراوان به آن روی می آورند و چشم جانشان با شوق بسیار در آن خیره می شود و آن را همواره نصب العین خود می سازند و هر گاه به آیه ای می رسند که در آن بیم و انذار است گوشهای دل خود را برای شنیدنش باز کرده ،فکر می کنند. صدای ناله آتش دوزخ و به هم خوردن زبانه هایش در گوش جانشان طنین انداز است.» خداوند آنان را هدایت نموده و گوشهای قلبشان را می گشاید و اگر انسانی شایستگی نداشته باشد خداوند بر گوشهای قلبش مهر می نهد به گونه ای که هرگز اصلاح نخواهد شد. " أم علی قلوب أقفالها" (24 محمد)

این قرآن ، آغاز مسیر هدایت انسان را «اسلام» نام می نهد ، عربهای بادیه نشین گفتند: ایمان آورده ایم . فرمود:بگو شما ایمان نیاورده اید ولی بگویید " أسلمنا" اسلام آورده ایم.(14 حجرات) و اسلام شکل ظاهری قانونی دارد و هر کس شهادتین را بر زبان جاری کند در سِلک مسلمانان وارد شده، احکام بر او جاری می گردد "والإسلام إقرارٌ بلا عمل» و کمال این اسلام را چنین توصیف می نماید:نخست رشد جسمانی انسان است سپس مرحله کمال عقلی خود را پیموده بعد به مقام شکرگزاری در برابر نعم پروردگار و شکر زحمات طاقت فرسای پدر و مادر رسیده « خاصه مادر که توصیه به احسان ویژه به اوست»(15 احقاف) و به موقع از لغزشها توبه می کند و به انجام اعمال صالح و از جمله تربیت فرزندان اهتمام می ورزد و سرانجام به مقام تسلیم مطلق در برابر فرمان الهی صعود می کند "إنّی من المسلمین" (15 احقاف) پس به مرحله «ایمان» می رسد که ایمان با اسلام شریک است اما اسلام با ایمان شریک نیست زیرا ایمان اقرار و عمل است و یک امر واقعی و با طنی است که جایگاهش قلب آدمی است نه زبان و ظاهر او. امام رضا ^(ع) به عنوان یکی از مفسرین حقیقی قرآن در این زمینه می فرماید:« ایمان یک درجه برتر از اسلام است و «تقوی» درجه ایست بالاتر از ایمان و « یقین» درجه ای بالاتر از تقوی است و هیچ چیز در میان مردم کمتر از « یقین» تقسیم نشده است.» به راستی اگر نور ایمان به قلب کسی بتابد قبل از هر چیز درک تازه ای از عالم هستی به او داده، حجابها و پرده های غرور و خودخواهی را کنار می زند ، افق دید انسان را گشوده و شکوه و عظمت بی مانند آفرینش را در نظرش مجسم می کند سپس نور و روشنایی بر عواطف او می پاشد و آنها را پرورش داده ، ارزشهای انسانی را در او زنده می سازد . استعدادهای والای او را شکوفا می سازد ، علم و قدرت و شهامت و ایثار و فداکاری ، عفو و گذشت و اخلاص به او می دهد. او را انسانی نیرومند و پر ثمر ساخته از مدارج کمال بالا برده در اوج قله افتخار، هماهنگ با قوانین هستی ساخته و عالم هستی را در تسخیر او قرار می دهد. پس سزاوار است که خداوند به خاطر چنین نعمتی بر ایشان منت گذارد (17 حجرات) و هر انسانی نمی تواند مدعی باشد که این نور بر قلب او تابیده است!(14حجرات) و اما قلبی را که خداوند به وسیله ایمان زینت داده است و ایمان را محبوب وی نموده ، کفر و فسق و گناه نزد او منفور است . این انسان هدایت یافته است و هدایت هم فضل و نعمتی از جانب حق تعالی است. (8-7 حجرات) در حقیقت ایمان نوعی علاقه شدید الهی و معنوی است هر چند از استدلالات عقلی ریشه می گیرد و لذا امام صادق ^(ع) فرمود: « هل الایمان إلّا الحبّ و البغض»؟ سپس این آیه سوره حجرات را تلاوت فرمودند.

این اصل مسلّم قرآنی است که شرط قبولی اعمال ایمان است لکن در مقابل می فرماید: نشانه ایمان قلبی به خداوند و رسول هدایت هم اطاعت از فرمان خدا و این رسول است « در عمل» یعنی اظهار ادب کامل رفتاری در ظاهر و باطن در محضر رسول گرامی ^(ص) رعایت ادب حضور در اعمال ظاهری ، در سخن گفتن و خطاب کردن و...(5-1 حجرات) و ادب باطنی یعنی اطاعتی کامل از خدا و رسول گرامی (14 حجرات) تا پاداش اعمال به طور کامل داده شده (14 حجرات) و حبط و ضایع و باطل نگردد. ⁽¹⁾ البته اگر پیامبر ^(ص) از شما اطاعت کند شما به مشقت می افتید! (7 حجرات) اما موارد اطاعت کدامند؟ مؤمنین را پیوسته در حال رکوع و سجود می بینی در حالیکه همواره فضل و رضای خداوند را می طلبند ، نشانه آنها در صورتهایشان از اثر سجده نمایان است (29 فتح) کمی از شب را می خوابند (17 ذاریات) اوّابند، به سوی خدا باز می گردند(32 ق) از خداوند رحمان در نهان می ترسند و با قلبی پر انابه در محضر او حاضر می شوند(33 ق) پیمانها و احکام او را حفظ می کنند. (32ق) و از جمله آن اطاعت در امر جهاد است که می فرماید: مؤمنان واقعی تنها کسانی هستند که به خدا و رسولش ایمان آوده اند، سپس هرگز شک و تردید ی به خود راه نداده با اموال و جان خود در راه خدا جهاد کرده اند. آنها راستگو یانند (15 حجرات) پس نشانه عدم تردید و دودلی در اسلام جهاد است و استقامت در مسیر آن. پس می فرماید: این توصیف مؤمنین است در تورات و انجیل ، همانند زراعتی که جوانه های خود را خارج ساخته سپس به تقویت آن پرداخته تا محکم شده و بر پای خود ایستاده است و به قدری نمو و رشد کرده که زارعان را به شگفتی وامی دارد . این برای آن است که کافران را به خشم آورد کسانی از یاران پیامبر که ایمان آورده کارهای شایسته انجام داده اند خداوند به آنان وعده آمرزش و اجر عظیمی داده است (29 فتح) و سپس می فرماید: پس هرگز سست نشوید و دشمنان را به صلح ذلت بار دعوت نکنید در حالی که شما برترید و خدا با شماست.(35 محمد) اطاعت از رسول خدا در امر جهاد هم پاداش نیک دارد (16 فتح) بدانید اگر دین خدا را یاری کنید خداوند شما را یاری نموده و گامهایتان را استوار می سازد (7 محمد) آرامش را بر دلهای مؤمنان نازل می کند تا ایمانی بر ایمانشان بیافزاید ⁽²⁾ (4-26فتح) این برای آن است که خداوند مولا و سرپرست کسانی است که ایمان آورده اند اما کافران مولایی ندارند (11 محمد) برخی گفته اند این آیه امید بخش ترین آیات قرآن است. چرا که همه مؤمنان را اعم از عالم و جاهل – زاهد و راغب – کوچک و بزرگ – زن و مرد – پیر و جوان تحت حمایت و عنایت خاص پروردگار معرفی می کند حتی مؤمنان گنهکار را استثناء نمی نماید و در لسان قرآن استقامت کنندگان محسنین هستند آنان که گفتند: پروردگار ما "الله" است سپس استقامت نمودند نه ترسی دارند و نه غمی...(14-13 احقاف) و کسانی هم که در راه خدا کشته شدند هرگز اعمالشان از بین نمی رود آنان هدایت شده اند.کارشان را اصلاح می کند و وارد بهشت می نماید.(6 محمد) و توصیه دیگر به مؤمنان صبر است چنانکه به پیامبر(ص) در برابرکافران توصیه می نماید: " فاصبر کما صبر اولوا العزم من الرسل" (35 احقاف، 40-39 ق) و آنان عبارتند از " نوح^(ع)، ابراهیم^(ع) ، موسی^(ع) ، عیسی^(ع) ،ثم محمد^(ص)" و مسلمانان هم با الهام از مکتب اصیل چنین پیامبری با صبر و شکیبایی پیروز خواهند شد.

از دیگر ویژگیهای مؤمنین این است که در برابر کفار سرسخت و شدید و در میان خود مهربانند (29 فتح) و باید چنین باشد زیرا مؤمنان با هم برادرند (10 حجرات) و به این دلیل بر هم حقوقی دارند ⁽³⁾ لکن در ابراز مهر و محبت نسبت به یکدیگر از حمیّت «تعصب» جاهلی دور هستند. (26 فتح) تعصّبی که به فرموده امام سجاد ^(ع) موجب گناه است اینکه ، انسان بَدان قوم خود را از نیکان قوم دیگر برتر شمرده آنها را در ظلم و ستم یاری کند ولی دوست داشتن قوم خود تعصّب نمی باشد و امر شده که بین دو برادر خود صلح و آشتی دهید(10 حجرات) و هر گاه دو گروه مؤمن با هم به نزاع و جنگ پردازند آنها را آشتی دهید و اگر یکی از آن دو بر دیگری تجاوز کند با گروه متجاوز پیکار کنید تا به فرمان خداوند باز گردد و هر گاه بازگشت ، میان ان دو به عدالت صلح برقرار سازید و عدالت پیشه کنید که خداوند عدالت پیشگان را دوست دارد (9 حجرات) و دیگر زمینه های اطاعتی آنکه ، خبر شخص فاسق را بدون تحقیق نپذیرید(6 حجرات) یکدیگر را مسخره نکنید . عیب جویی ننمایید. با القاب زشت یکدیگر را نخوانید . از گمان بد بپرهیزید. غیبت نکنید چرا که اسلام برای حفظ آبرو و حیثیت اجتماعی مؤمنان اهمیت فوق العاده ای قائل است (12-11 حجرات) جهاد با مال هم نشانه ایمان واقعی است (15 حجرات) پس متقین حقی برای سائل و محروم قرار می دهند و حقوق واجب و مستحب مادی را ادا می نمایند (19 ذاریات) و بخل نمی ورزند (38 فتح) سرگذشت امتهای سلف و عقوبتشان در زمینه عدم اطاعت فرامین الهی برای آن کس که عقل دارد یا گوش دل فرا دهد و در حالی که حاضر باشد قابل تأمل است. نتیجه آنکه در جبران گناه توصیه به استغفار است و مؤمنان در سحرگاهان استغفار می کنند (18 ذاریات) و پیامبر ^(ص) هم برای ایشان استغفار می نماید ⁽⁴⁾ (19 محمد) و اما در باب استغفار پیامبر ^(ص) درباره خود حضرت که به حکم مقام عصمت هرگز مرتکب گناهی نشده اند ، امام رضا در پاسخ مأمون می فرماید: منظور از گناهان گذشته و آینده گناهان حضرت نزد مشرکان عرب به خاطر دعوت به توحید بوده که با فتح مکه و گسترش اسلام بخشیده شد. ⁽⁵⁾ (19 محمد،3-2 فتح) و اما گام بعدی در مسیر هدایت « تقوی» است که می فرماید: خداوند هدایت یافتگان را به هدایتشان می افزاید و روح تقوا را به آنان می دهد (17 محمد) چرا که تقوا ثمره شجره ایمان است و البته دارای مراحلی است:

1. نگهداری نفس از عذاب جاودان از طریق تحصیل اعتقادات صحیح
2. پرهیز از هر گونه گناه اعم از ترک واجب و فعل معصیت
3. خویشتنداری در برابر آنچه قلب آدمی را به خود مشغول می دارد و از حق منصرف می سازد و این تقوای خاص بلکه خاصّ الخاص است.

خداوند مؤمنین را به حقیقت تقوا ملزم ساخت و آنان از هرکس شایسته تر و اهل آن بودند (26 فتح) و قلوبشان را برای تقوا خالص و گسترده ساخت.(3 حجرات) پس امر به تقواست (1-12 حجرات) و پیامبر (ص) فرمود : خداوند به وضع خانوادگی و نسب شما نگاه نمی کند و نه به اجسام شما و نه به اموالتان ولی نگاه به دلهای شما می کند کسی که قلب صالحی دارد خداوند به او لطف و محبت می کند. شما همگی فرزندان آدمید و محبوبترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست و در اوج کلام خداوند می فرماید: " إنّ أکرمکم عند الله أتقاکم" (13 حجرات) چه زیباست جامعه ای که بر اساس این معیار ارزشی اسلام بنا شود . بدانید حیات دنیا لهو و لعب است. اما اگر ایمان و تقوا داشته باشید خداوند پاداش شما را می دهد و اموال شما را نمی طلبد. (36 محمد) و بالاخره در گام آخر در مسیر هدایت یقین قرار دارد که می فرماید: در زمین آیاتی برای جویندگان یقین است و در وجود شما نیز نشانه های خداوند فراوان است (21 – 20 ذاریات) به راستی آیا کسی که دلیل روشنی از سوی پروردگارش دارد همانند کسی است که زشتی اعمالش در نظرش آراسته شده و از هوای نفسش پیروی می کند ؟! (14 محمد) مؤمنان از حق پیروی کردند و کافران از باطل. خداوند اینگونه برای مردم مثلهای زندگی آنان را بیان می کند (3 محمد) کافر متکبر لجوج که به شدت مانع خیر و متجاوز و در شک و تردید است همان کسی که معبود دیگری با خدا قرار داده (26 – 25 ق) مرگ بر این کافرانی که (8 محمد) نه تنها خود کافر شدند بلکه مردم را هم از راه خدا باز داشتند و بعد از روشن شدن هدایت باز به مخالفت با پیامبر ^(ص) برخاستند و نسبت به قرآن کراهت دارند (9 محمد) خداوند اعمالشان را نابود کرده و در حال کفر از دنیا می روند و خداوند هرگز این کافران را نمی بخشد (1- 32 – 34) و منافقان هم همچون کافران پس از روشن شدن هدایت پشت به حق کرده شیطان اعمالشان را زینت داده و با آرزوهای طولانی فریفته است زیرا از کسانی که نزول وحی را کراهت داشتند پیروی کردند و نیز آنچه را که خداوند را به خشم می آورد و از آنچه موجب خشنودی خداوند است کراهت دارند پس خداوند اعمالشان را نابود کرده و کینه هایشان را آشکار می کند (26 – 25 محمد) آنان از طرز سخنانشان شناخته می شوند (30 محمد)

به هر حال مرگ و سکرات آن که حق است به انسان دست می دهد حالتی شبیه به مستی که بر اثر فر رسیدن مقدمات مرگ به صورت هیجان و انقلاب فوق العاده ای در انسان ظاهر می شود و گاه بر عقل او چیره گشته او را در اضطراب و ناآرامی شدیدی فرو می برد (19 ق) و سوگند به بادها ... ابرها ... کشتیها و فرشتگانی که کارها را تقسیم می کنند . وعده رستاخیز حتمی و واقع شدنی است. " یوم الدین"روز جزا فرا می رسد(6-5ذاریات) و هم اکنون هم نشانه های قیامت آمده است.(18 محمد) و پیامبر^(ص) به سلمان فرمود: از نشانه های قیامت تضییع نماز ، پیروی از شهوات ، تمایل به هوا پرستی ، گرامی داشتن ثروتمندان ، فروختن دین به دنیاست و در این هنگام است که قلب مؤمن در درونش آب می شود آنچنان که نمک در آب! از این همه زشتیها که می بیند و توانایی بر تغییر آن ندارد!

آیا ما از آفرینش نخستین عاجز ماندیم که قادر بر آفرینش رستاخیز نباشیم؟! ولی آنها با این همه دلایل باز در آفرینش جدید تردید دارند. (15 ق) خداوندی که آسمان و زمین را آفریده و از آفرینش آنها ناتوان نشده می تواند مردگان را زنده کند (33 احقاف) آری؛ ما زنده می کنیم و می میرانیم و بازگشت همه به سوی ماست. (43 ق) در صور دمیده می شود (20 ق) و منظور نفخ دوم است و سپس عالم محشر است. روزی که زمین به سرعت از روی انسانها شکافته شده و از قبر ها خارج می گردند و این جمع کردن برای ما آسان است. روزی که همگان صیحه رستاخیز را به حق می شنوند آن روز روز خروج از قبرهاست. (44-42 ق) هر انسانی وارد محشر می شود در حالی که همراه او حرکت دهنده و گواهی است (21 ق) فرشته همنشین او می گوید: این نامه اعمال اوست که نزد من حاضر است. (23 ق) معبودها هم دشمن انسان می شوند و حتی عبادت خود را انکار می نمایند! (6 احقاف) خداوند گواه اعمال انسانهاست و می فرماید: ما انسان را خلق کردیم و به وسوسه های نفس او آگاهیم " ونحن أقرب إلیه من حبل الورید" (17 ق) زیرا او خالق است و خلقش دائم و مستمر. و ما در جمیع حالات وابسته به وجود او هستیم. با این حال چگونه ممکن است از ظاهر و باطن ما بی خبر باشد ؟ و به علاوه دو فرشته راست و چپ که ملازم انسان هستند اعمال او را دریافت می دارند . انسان هیچ سخنی را بر زبان نمی آورد مگر اینکه همان دم ، فرشته ای مراقب و آماده برای انجام مأموریت « وضبط آن » می باشد. ( 18 – 16 ق)

عدم ایمان به خدا و رسول، سرنوشتش آتش فروزان است (13 فتح) پس خداوند می فرماید: هر کافر متکبر لجوج را در جهنم افکنید (24 ق) و نیز دروغگویان را بر آتش می سوزانند (13 ذاریات) در هنگام عرضه کافران بر آتش به آنها می گویند : از طیبات و لذائذ زندگی دنیای خود استفاده کردید « هم چون چهارپایان»(12 محمد) و از آنان بهره گرفتید اما عذاب ذلت بار به خاطر استکباری که در زمین به ناحق کردید و به خاطر گناهانی که انجام می دادید، جزای شما خواهد بود. (20 احقاف) آیا این «عذاب» حق نیست؟ عذاب را به خاطر کفرتان بچشید (33 احقاف ) در این عذاب جاودانند و از آب جوشان نوشانده می شوند که اندرونشان را هم متلاشی می کند؟! (15 محمد) همنشین کافران از شیاطین می گوید: پروردگارا! من او را به طغیان وا نداشتم لکن او خود در گمراهی دور و درازی بود. خداوند می فرماید: نزد من جدال و مخاصمه نکنید، من پیشتر به شما هشدار داده ام ! (28 – 27 ق) و به جهنم می گوییم: آیا پر شده ای؟! و او می گوید : آیا افزون بر این هم هست؟!(30 ق)

در مقابل بهشت را به پرهیزگاران نزدیک می کنیم به آنان گفته می شود: به سلامت وارد بهشت شوید . امروز روز جاودانگی است هر چه بخواهند برای آنها در آنجا هست و نزد ما نعم بیشتری است (31-34 – 35 ق) توصیف بهشتی که به پرهیزگاران وعده داده شده چنین است : در آن نهرهایی از آب صاف و خالص که بد بو نشده و نهرهایی از شیر که طعم آن دگرگون نگشته و نهرهایی از شراب طهور که مایه لذت نوشندگان است و نهرهایی از عسل مصفاست و برای آنها در آن از همه انواع میوه ها وجود دارد و از همه بالاتر امرزشی است از سوی پروردگارشان! (15 محمد)

1)     در این سوره ها برای بیان نابودی اعمال از واژه های « حبط- ضلّ – بطل» استفاده شده است و طبق کلام الهی عواملی چون منت گذاردن ، آزار دادن ، عجب و حسد ثواب عمل را نابود ساخته و اینکه نگهداری عمل « از ریا» از خود عمل سخت تر است!!

2)     سکینه در اصل از ماده سکون به معنی آرامش و اطمینان خاطری است که هر گونه شک و تردید و وحشت را از انسان زائل نموده او را در طوفان حوادث ثابت قدم می دارد که یا جنبه اعتقادی دارد و یا جنبه عملی

3)     برای آگاهی نسبت به این حقوق سی گانه به جلد 22 تفسیر نمونه ذیل آیه مراجعه شود.

4)     البته خداوند گناهان مؤمنین به قرآن و موفق به عمل صالح را می بخشد و کارشان را اصلاح می کند . (2 محمد)

5)     هر چند کافران می گویند اگر اسلام چیز خوبی بود مؤمنان از ما در ایمان به آن پیشی نمی گرفتند و چون خودشان هدایت نشدند می گویند: قرآن یک دروغ قدیمی است.(11 احقاف)