در عزای سیّد سجاد
جای آن دارد که بارد آسمان خون بر زمین    ***   در عزای سیّد سجّاد، زین العابدین
آنچه او دید از جفای کوفیان و شامیان    ***   کافرم گر هیچ کس دیده است ظلمی این چنین
سی و شش سال از پس قتل پدر در کربلا    ***   روز و شب کاری نبودش غیر زاری و غمین
گاه برنی جلوه گر دیدی سر پاک حسین    ***   گاه خوردی تا زیانه از غلامان حَصین
خویش را از اهل دین خواندند آن بی‏دین گروه    ***   وانگهی بستند در زنجیر کین، سلطان دین
پدر ارجمند امام سجاد علیه‏ السلام حضرت اباعبدالله‏ الحسین علیه‏ السلام و مادر بزرگوارشان شهربانو، دختر آخرین پادشاه ساسانی، می‏باشد که پس از ولادت فرزندش با فاصله‏ ای بسیار اندک جهان را بدرود گفت. حضرت زین العابدین در دو سال پایانی دوران حکومت جدّشان، حضرت علی علیه‏ السلام به دنیا آمدند. و همچنین در حدود ده سال از امامت عمویش حضرت مجتبی علیه‏السلام و ده سال هم از دوران امامت پدر بزرگوارشان، را درک کردند که این امر سبب شد سه امام راستین به پرورش و تربیت او همت گمارند و دنیایی از فضایل اخلاقی و قداست‏ها بپرورانند و این موقعیتی بود که برای کم‏تر پیشوایی واقع می‏شد.امام باقر علیه‏ السلام می‏ فرمایند: پدرم علی بن الحسین علیه‏ السلام هرگز نعمتی از خدا را یاد نمی‏ کردند مگر آن‏که برای شکر آن نعمت، خدا را سجده می‏کردند، ... و نیز هر گاه حق تعالی شرّی را از ایشان دفع می‏کرد که از آن بیم داشتند و یا مکر مکر کننده‏ای را دور می‏ گرداند سجده می‏ نمودند و همچنین بعد از فارغ شدن از نماز واجب و یا اصلاح میان دو کس برای شکر این توفیق سجده می‏ کردند و در جمیع مواضع، سجود آن حضرت به چشم می‏ خورد و به این سبب آن حضرت را «سجّاد» می‏ گفتند.
امام سجاد علیه ‏السلام در امر عبادت و مناجات با حضرت حق از همگان پیشی گرفته بود، چندان که مورد سوال و حتی اعتراض خاندان و یاران خویش قرار می‏ گرفت.
امام علیه ‏السلام در هنگام ادای فریضه نماز، چنان خوف خدا سراسر وجودش را فرا می‏ گرفت که تمام اعضای بدنش می‏لرزید و چون وارد نماز می‏شد چنان خشک و بی‏حرکت می‏ ایستاد که جز آنچه باد از لباسشان تکان می‏داد دیگر حرکتی از او مشاهده نمی‏ شد. امام باقر علیه ‏السلام عبادت پدرش را چنین توصیف می‏کنند: «پدرم در نماز قیامی داشتند چون قیام بنده‏ای ذلیل در پیشگاه سلطانی با شکوه و با هیبت، و نماز او چنان می‏ نمود که نماز وداع است و گویی برای همیشه با آن خداحافظی می‏ کند».
نشانه‏ های شیعه در کلام زین العابدین (ع)
امام سجاد علیه‏ السلام در ضمن فرمایشاتی نشانه‏ های شیعه بودن را این گونه بیان می ‏فرمایند: «شیعیان ما، با آثار عبادت و نیز سادگی و بی‏ آلایشی در زندگی شناخته می‏ شوند. در چهره‏ های آنان آثار عبادت نمایان است... هنگامی که همه ساکت و خاموشند، آنان در تقدیس و تسبیح خدایند و آنگاه که همه خوابند، آنها به نماز و نیایش پروردگار می‏ پردازند و آن وقت که دیگران در سرور و خوشی‏های زودگذر غرق می‏ شوند، آنان در فکر اندیشه‏ های درخشان و اصیل انسانی به سر می‏ برند».
احیای نهضت عاشور
از سیاست‏های ثابت و همیشگی اهل‏بیت علیهم السلام بعد از شهادت سالار شهیدان حضرت اباعبدالله‏ الحسین علیه‏ السلام احیای نهضت عاشورا بود؛ زیرا نهضت عاشورا تابلوی زیبا و پرافتخار غیرت دینی و شجاعت و ظلم ستیزی و عدالت خواهی است و امامان معصوم با احیای آن می‏ خواستند این ارزش‏ها را در جوامع مسلمان زنده نگه دارند. در این‏ باره امام سجاد علیه‏ السلام نقش به سزایی داشتند؛ چراکه در مدت 35 سال حیات پربرکتشان بعد از واقعه عاشورا، به روش‏های مختلف نهضت عاشورای حسینی را در جامعه زنده می‏ کردند که خود مبارزه شدیدی علیه دستگاه حاکم به شمار می‏ رفت. برخی اقدامات امام سجاد علیه‏السلام در این باره عبارت است از:
1. گریه مداوم بر سیدالشهداء علیه‏ السلام ؛
2. یادآوری وقایع عاشورا؛
3. توصیه حضرت به زیارت امام حسین علیه‏ السلام ؛
4. سجده بر تربت حضرت اباعبدالله‏ الحسین علیه‏ السلام و سفارش بدان.
افشای چهره امویان
واقعه کربلا از چهره پلید امویان پرده برداشت. اهل‏بیت علیهم السلام و در رأس آنان امام زین العابدین علیه‏ السلام به عنوان پیام رسانان عاشورا نقش زیادی در شناساندن چهره پلید امویان به جامعه اسلامی داشتند. خطبه‏ های امام سجاد علیه ‏السلام در کوفه و شام و مدینه و مبارزات پی‏گیر آن حضرت در دوران حیاتشان بیشترین اثر را در این زمینه داشت.
با توجه به جوّ خفقانی که از سوی دستگاه أُموی در جامعه به وجود آمده بود، امام سجّاد علیه‏ السلام نمی‏ توانست اقدام صریحی علیه نظام کند، ولی از آن جا که امام هم باید مردم جامعه را هدایت و ارشاد نماید و جلوی تحریفات اسلام را بگیرد، در عرصه دعا وارد مبارزه شد. دعاهای امام در عین این‏که حرکتی اخلاقی بود مبارزه‏ ای آرام ولی ریشه کن کننده با دشمن به شمار می‏رفت. بنابراین مجموعه گران سنگ صحیفه سجادیه ـ که در حقیقت دوره کاملی از معارف توحیدی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی است ـ از امام بر جای ماند و چراغ هدایتی برای انسان‏ها و نسل‏های آینده بود. هم چنین رساله‏ ای در حقوق و مواعظ و سخنانی در تفسیر قرآن از ایشان به یادگار مانده است.
انگیزه‏ های قتل امام
دستگاه اموی با گذشت زمان به شیوه‏ های مبارزاتی امام سجاد علیه‏السلام پی برد و دریافت که ادامه حیات امام با شرایط و اوضاع زمامداری آنها نمی‏ سازد. لذا تصمیم به قتل حضرت گرفتند. به طور کلی می‏ توان چهار عامل مهم را انگیزه دستگاه حاکم از قتل امام برشمرد:
1. وسعت نفوذ امام. در طول 35 سال بعد از واقعه کربلا، امام از طریق دعاها و نشر معارف اسلامی به تدریج توانست یارانش را منسجم کنند و آگاهی‏های لازم را به آنها بدهد که این خطر بزرگی برای دشمن به حساب می ‏آمد؛
2. بغض و حسادت. عبدالملک، هشام و ولید و حتی جمعی از بزرگان بنی امیه به امام سجاد علیه‏السلام حسادت می‏ ورزیدند؛ چرا که مردم از روی فهم و درایت به امام عرض ارادت می‏ کردند؛
3. افشاگری. امام سجاد علیه ‏السلام در فرصت‏های بسیار و از داستان شهادت پدر و اسارت و مظلومیت خود و خاندانش سخن‏ها می‏ گفت که این خود نوعی افشاگری رسمی علیه ظلم بنی امیه بود؛
4. ترس از قیام. دستگاه خلافت تصوّر می‏کرد که اگر امام عَلَمی بلند کند بخاطر محبوبیت و نفوذ معنوی آن حضرت حتی کسانی که دوست اهل‏بیت هم نیستند زیر آن پرچم جمع می‏ شوند و قیامی بزرگ علیه حکومت آنان به وجود خواهد آمد.
شهادت
حضرت سید الساجدین پس از گذراندن یک عمر پربرکت که در یکی از حساس‏ترین دوره‏ های تاریخ اسلام واقع شد از ویژگی‏های مهمی در بین مردم برخوردار شده بود؛ چراکه فضایل و مکارم اخلاقی آن حضرت در هر مجلس و محفلی بیان می‏شد و در یک کلام امام در دل‏ها و عواطف مردم جا گرفته بود. این وضع بر امویان دشوار بود و آنها را می‏ رنجاند و از همه کس بیشتر ولیدبن‏ عبدالملک کینه امام را در دل داشت. او بارها می‏ گفت: «من تا وقتی که علی‏ بن‏ الحسین در دنیا باشد راحت نیستم». این بود که وقتی زمام سلطنت را به دست گرفت تصمیم گرفت امام را مسموم کند. لذا زهر کشنده‏ ای برای کارگزارش در مدینه فرستاد و به او دستور داد تا این زهر را به امام بخوراند و آن نانجیب نیز دستور ولید را عملی کرد. زهر در بدن نازنین امام کارگر شد و بدین وسیله حضرت در سن 57 سالگی در مدینه طیبه به شهادت رسید.
پیکر پاک امام سجاد علیه‏ السلام را در شهر مدینه تشییع کردند. در آن شهر از پیکر امام تشییع بی‏ نظیری صورت گرفت؛ زیرا توده‏ های مردم از مناطق مختلف بر جنازه حضرت حاضر شدند و همگی پریشان و گریان و دل شکسته جنازه مطهر حضرت را بر دوش می ‏بردند. مردم در هاله‏ ای از اشک با امام وداع می‏ کردند. بدن مطهر حضرت سجاد علیه‏ السلام را به قبرستان بقیع بردند و در قبری که در کنار قبر عمویش امام حسن مجتبی علیه‏ السلام آماده ساخته بودند به خاک سپردند.
سخنی کوتاه از امام سجاد علیه‏ السلام
سه چیز نجات بخش مؤمن است: این‏که زبانش را از غیبت مردم باز دارد، خود را به چیزی مشغول کند که در دنیا و آخرت او را سود دهد و بر گناهان، بسیار گریه کند.